دەردى (واو)ى کاممان گرانترە

دەردى (واو)ى کاممان گرانترە 

 
وریا عومەر ئەمین

بە دەیان وتار و باس و لێکۆڵینەوە لەبارەى گیروگرفت و کێشەکانى ڕێنووسى کوردى بڵاوبوونەتەوە.هەر یەکە بە پێى بۆچوونى خۆى گیروگرفتەکان دەسنیشان دەکات و چارەسەریان دەکات. یەکێ لەو کێشانە مەسەلەى (و) ى ڤاوڵى درێژ و کورتە..هەندێ زمانەوان لەسەر ئەو ڕایەدان کە لەبەر ئەوەى جیاوازیى نێوانیان (گوایە) فۆنیمى نییە ، بۆیە (وو) نەخرێتە ناو سیستەمى فۆنۆڵۆجیى زمانى کوردییەوە و بە ئەلەفۆنێکى (و) بژمێردرێ و یەک پیت هەردووکیان بنوێنێ.
زمان دیاردەیێکی زیندووە ، ھەمیشە لە جووڵە و گۆڕین دایە. سروشتێکی سرکی جیوەیی ھەیە. نووسین وشک و وەستاوە.بۆیە نووسین هەرگیز ناتوانێ پڕبەپیستی وتنى زمانەکە بێت. ئەلفوبێى هەر زمانێ لەسەر بیناغەى سیستەمی فۆنیمیکى زمانەکە دادەمەزرێت ..لەکاتی دانانی ئەلفوبێی ھەر زمانێک تارادەیێک نزیکی لەنێوان (نووسین و وتن) دا بەدی دەکرێ بەڵام هەرگیز یەک بە یەک و دەقاودەق نابن. هیچ زمانێک نییە و نەبووە لە هەموو جیهاندا کە ئەلفوبێکەى بە تەواوى (فۆنیمیکى) یا (فۆنەتیکى) بێت و هەرگیز ناکرێ. ھیچ زمانێکیش نیە گرفتی ڕێنووسی نەبێ. 
نووسین گەلێ جۆری ھەیە . (فۆنەتیکی و فۆنۆلۆجی و ئیدیۆگرامى و سیلابیکی و ئەرتۆگرافی و تێکەڵ و.. ).. ھەندێ لە زمانەوانانمان دەرکی جیاوازیی نێوان ئەمانە ناکەن ، بە تایبەتى هی نێوان (فۆنەتیکى و فۆنۆڵۆجى). ھەیە لە ڕوانگەی نووسینی فۆنەتیکییەوە بیر لە ڕێنووس دەکاتەوە،ھەیە لە ڕوانگەی فۆنۆڵۆجییەوە و ھەشە لە ڕوانگەی ھەردوو ئاستەوە بە تێکەڵی بێ ئەوەى شارەزاى بوار و تەکنیکیان بێ..بۆیە زۆر لەو لایەنانەی کە بە گیروگرفتی لەقەڵەم دەدەن ، بە پێوانەی بناماکانی ڕێنووس نابنە گیروگرفت.
هەر دەنگێکى زمانی لە شوێنێکى تایبەتیى ئەندامانى ئاخاوتندا درووست دەکرێ و چەن سیمایێک دەگریتەخۆ. دەنگە جیاوازە (هاوشوێن) ـەکان بە سیما فۆنەتییەکان لێک جیا دەکرێنەوە. وەک ( ت ــ د ) ( س ــ ز) ) ( ش ــ ژ) (ک ـ گ) (ف ــ ڤ ) هتد کە هەر جووتێکیان هاوشوێنن و بە سیماى (ژێدار / بێژێ) یى لێک جیا دەکرێنەوە. لە دەنگە یەکەمەکاندا لە کاتى گۆ کردنیان (ژێ) یەکان دەلەرێنەوە و لە دووەمەکاندا نالەرێنەوە. ژمارەى سیماکانى زۆر (ژێدار ــ زارى ــ لووتى ــ خشۆک ــ تەقیو ــ درێژى ..هتد) ..یەکێ لە سیماکانى بزوێنەکان (درێژى) بەرانبەر بە (کورتى) یـە duration کە دەنگى هاوشوێنى کورت لە درێژ جیا دەکاتەوە ، وەک لە (و ــ وو) ، (ـە – ا ) و ( i ــ ى).
لە ڕێنووسى زمانى کوردى (و) و (وو) کە بە سیماى (درێژى) لێک جیا کراونەتەوە. هەندێ زمانەوان و نووسەر واى بۆ دەچن کە ئەم (وو) ە لە نووسیندا لابرێ چونکە (بەلایانەوە) جیاوازیى (و) و (وو) لە زمانى کەردیدا فۆنیمیکى نییە. 
لە ڕووى زمانەوانى و سروشتى بنەماکانى ڕێنووسەوە ئەم ڕایە مایەى گفتوگۆیە چونکە: 
١ ـ گەر بە پێى شیکردنەوەى Discovery procedure ى ماتماتیکى سیستەمى فۆنۆڵۆجیى زمانى کوردى ساغ بکرێتەوە (و) و (وو) دوو فۆنیمى جیاوازن لەم زمانەدا. 
٢ – گەر فۆنیمیکیش نەبن جیاوازیى نێوانیان زۆر زەقە و هیچ ڕێنووسێ ناکرێ و نییە بە تەواوى فۆنیمیکى بێت.
دوو پێڕەو هەن بۆ دەسنیشان کردنى فۆنیمەکانى زمان:
١ - ــ لە ڕێى جووتۆکە و سێتیلەکانەوە.
٢ - -ــ بە پێڕەوى ماتماتیکى کە لە بوارى Mathematical Linguistics دا بە پێڕەوى Discovery Procedure ناو دەبرێ .بە دەست نیشانکردنى پەیوەندیى لۆژیکییان لە چوارچیوەى سیستەمى فۆنۆلۆجیى زمانەکەدا ساغ دەبێتەوە کە جیاوازیى نێوان (وو) و (و) لە زمانى کوردیدا فۆنیمیکییە.
ئەوانەى لە سەر ئەو ڕایە دان کە جووتە ڤاوڵی (و ــ وو) دوو فۆنیم نین لە زمانى کوردیدا لەوانەیە ڕاست بن بە پێى شیکردنەوەى جووتۆکەیى. چونکە لەوانەیە جووتۆکەیان نەبێ و لەوانەشە بۆى پەیا بێ.. بەڵام گەر بە پێوانەى لۆژیکى پەیوەندیى ماتماتیکى شی بکرێتەوە ئەم دوو دەنگە لە سیستەمى فۆنۆڵۆجیى زمانى کوردیدا دوو فۆنیم دەنوێنن بەپێى یاساى یەکسانى ئاڵوگۆڕ Commutativity بەم هاوکێشە: 
ئەگەر ( X و N) دوو نرخى جیابن و (X و L) دوو نرخى جیابن واتا (N) و (L)
دوو نرخى جیان: 
ئیستا لەژێر تیشکى ئەم لۆژیکە ئەمانە لێکبدەرەوە:
１) ــ لە:
گوڕ ــ گۆڕ 
قوڕ ــ قۆڕ
(و ــ ۆ) دوو فۆنیمى جیان و لە: 
بوو ــ بۆ
توو ــ تۆ 
(وو ــ ۆ) دوو فۆنیمى جیان..
کە ( و ــ ۆ ) و ( وو ــ ۆ) هەر یەکە دوو فۆنیمى جیابن ..بەپێى یاساى سەروبەر Commutativity دەبێ ( و ــ وو) دوو فۆنیمى جیابن.
2) ــ لە:
کەڕ ــ کوڕ
گەڕ ــ گوڕ
(ـە ــ و) دوو فۆنیمى جیان و لە: 
سەر ــ سوور 
دەر ــ دوور 
(ـە ــ وو) دوو فۆنیمى جیان .
کە ( ـە ــ و ) و ( ـە ــ وو) هەر یەکە دوو فۆنیمى جیابن ..بەپێى یاساى سەروبەر ( و ــ وو) دوو فۆنیمى جیابن.
3) ــ لە:
پەڕ ــ پڕ
گەڕ ــ گڕ 
(ـە ــ i) دوو فۆنیمى جیان و لە: 
سەر ــ سوور 
دەر ــ دوور 
(ـە ــ وو) دوو فۆنیمى جیان 
کە ( ـە ــ i ) و ( ـە ــ وو) هەر یەکە دوو فۆنیمى جیابن ..بەپێى یاساى سەروبەر دەبێ ( و ــ وو) دوو فۆنیمى جیابن.
4) ــ لە:
زار ــ زوور
پار ــ پوور
(ا ــ وو) دوو فۆنیمى جیان و لە:
کان ــ کون
(ا ــ و) دوو فۆنیمى جیان .
کە ( ا ــ وو ) و ( ا ــ و) هەر یەکە دوو فۆنیمى جیابن ..بەپێى یاساى سەروبەر دەبێ ( و -ــ وو) دوو فۆنیمى جیابن.
ئەنجامى ئەم سەروبەر کردنانە دەبێ (و) و (وو) دوو فۆنیم بن ..با گریمان دوو فۆنیمیش نەبن ..ئەبێ لە نووسینا جیا بکرێنەوە چونکە بە سەدان وشە لە زمانى کوردیدا هەیە ئەم دوو دەنگە جیاوازانەیان تێدایە ...ئەگینا چۆن وشەى وەک (دوورکوژ ـ کولتوور ــ گوڵووک .... ) دەنووسرێن؟

بۆ ئەوەى دەرکى ئەوە بکەین کە ئەمە هەرگیز شایانى ئەوە نییە بکرێتە گرفت و ئەو هەموو هەرایەى لەسەر بکرێ.
با سەیرێکى جۆرى نووسینى ڤاوڵەکانى زمانى ئینگلیزى بکەین و لە گەڵ کوردیدا بەراوردى بکەین و بزانین ئەم واوە چ هەرایێکى لە زمانى ئینگلیزیدا ناوەتەوە.
لە زمانى ئینگلیزیدا ھیچ بزوێنێکی تیا نییە بە گەلێ جۆر نەنووسرێ. بۆ نموونە لەم وشانەدا :he – believe – Caesar – see – people – seize – sea – key – amoeba – busy - machine 
( e – ie – ae – ee – eo – ei – ea – ey – oe – y – i) ھەموو بە ( ی) دەخوێنرێنەوە.
هەموو ڤاوڵەکانى نووسینى زمانى ئینگلیزى ئەمە حاڵیانە. لەبەر ئەوەى باسەکە لە بارەى (واو) ە با سەیرێکى هەراى (واو) لە زمانى ئینگلیزیدا بکەین کە لە ئەلفوبێکەیدا بەم دوو پیتە (u – o) دەنووسرێن:
لە ( book took - - look) دا ــ (oo) بە (و) دەخوێنرێتەوە.
لە (could - should – courier) ، (ou) ، بە (و) 
لە (do – who – move – lose) ، (o) بە (وو)
لە (group – soup – wound ) (ou) بە (وو) 
لە ( moon - poor spoon ) (oo) بە ( وو ) 
لە ( sure - rude – June) (u) بە (وو) 
لە (blood - flood) (oo) بە ( ـە )
لە (couple – young - country ) (ou) ، بە (ـە) 
لە (cut – shut – but) (u) بە (ـە) 
لە (daughter – fault – cause) (au) بە (ۆ) 
لە (journey – courtesy - scourge) (ou) بە (ێ)
لە (hurt – surge – purse) ، (u) بە (ێ)
لە ( laugh – aunt) ، (au) بە (ا)
....و زۆر نموونەى تر. 
دەردى (واو) ى کاممان گرانترە؟
.
سەرچاوە:
وریا عمر امین (٢٠١٦) فۆبیاى ڕێنووس. گۆڤارى ئەکادیمیاى کوردى ژ ٣٦. ل٧ - ١٨

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
ڕێزمانی کوردی