چەند لایەنێكی ژیاری ڕۆمانی

چەند لایەنێكی ژیاری ڕۆمانی

نووسینی

محمود شاكر

وەرگێڕانی

نهاد جلال حبیب الله

*كۆمەڵگەی ڕۆمانی:

كۆمەڵگەی ڕۆمانی كۆمەڵگەیەكی چینایەتی بوو كەچینەكان لەیەك دووربوون، بەلایەنی كەمەوە بە روانینە ئەو كۆمەڵگە دووچینی سەرەكی دەبینران (ئازادەكان، كۆیلەكان) یەكەمیان هەموو ماف‌و تایبەتمەندیەكی بۆ هەبوو، دووەمیش هیچ ماف یان زامنێكی نەبوو‌و وەك ئاژەڵی دڕندە سەیردەكرا، ئەم چینە ملكەچی گەورەكانیان بوون‌و گەورەكانیان دەیانتوانی بیانكوژن یان چۆن بیانەوێت بەكاریان بهێنن.

چینی ئازادەكان لەچەند خێڵیكەوە بوون كە لەكۆمەڵگەی ڕۆمانیدا ڕۆڵی گرنگیان هەبوو، هەریەك لەو خێڵانە چەند خێزانێكیان لەخۆدەگرت‌و گەورەیەك لەخێزاندا هەبوو، هەرخێڵێك بۆنەی ئایینی تایبەت بەخۆی هەبوو، هەندێك شوێنكەوتە یان هەواداری هەبوون كە لە بۆنە ئایینیەكانی خێلدا بەشدارییان دەكرد‌و هەندێك مافیان لەو مافانەی ئەندامانی خێڵ هەبوو،خێلە ئەرستۆكراتیەكان شانازییان دەكرد بەڕەچەڵەكی خۆیانەوە كە یولیوس قەیسەر بوو‌و دەگەڕایەوە بۆ خواوەند ڤینۆس، ئەمەش لەڕێی ئینیس‌و بریامی پاشای تەروادەوە، هەرچەندە هۆزەكان لە سیاسەتی ڕۆمانیدا ڕۆڵێكی ڕەسمییان نەبوو بەڵام لەڕووی كرداریەوە كێشێكی گەورەیان هەبوو، هاوسەرگیری نێوان خێلە خانەدانەكان‌و دەستگرتنی ئەوخێلانە بەسەر دەوڵەتدا لەسەدەی دووەم‌و سێیەمی پێش زاییندا واتای ئەوەن ژمارەیەكی كەمی خێزانە گەورەكان زاڵ بوون بەسەر ڕۆمادا، هەروەك ناكۆكی ڕوون‌و قووڵ لە نێوان ئازادەكاندا هەبوو، هاوڵاتیانی ڕۆمان كەیاسا دەیپاراستن‌و ناهاوڵاتیانیش كە ملكەچی یاسا بوون جگە لەوەی دانیشتوانی ڕۆمان لەئازادەكان بوون‌و بەشێكی كۆمەڵایەتی جیای دەكردنەوە بەهۆی سامانیانەوە ئەمە ناكۆكی دەنایەوە.

لەسەردەمی كۆماریدا یاسا ئازادەكانی بۆ دوو چینی جیا دابەش دەكرد، چینی خانەدان‌و چینی گشتی، چینی یەكەم پیران‌و سوار چاكانی ڕۆمان‌و خێزانەكانیان بوون، هەروەها سەربازان‌و كەس‌و منداڵانیان‌و ئەوپیاوانەش كە لە گوندو لادێكانی دەرەوەی ڕۆمادا كاری شاریان ڕادەپڕاند لەگەڵ منداڵەكانیشیاندا لەم چینە بوون، ئیدی ماوەی هاوڵاتیان چینی دووەم بوون، ئەگەر ئەندامێكی چینی گشتی بیتوانیبا سامانی زیاتر یان توانای زیاتری هەبێت واتە لای دەوڵەت پیشەی بگرتایەتە دەست دەچووە ناو چینی یەكەم.

چینی سێیەمی كۆمەڵگەی ڕۆما كۆیلەكان بوون كە لەماڵ‌و باخ‌و كێڵگەكاندا كاریان دەكردو لە جەنگدا بە دیل گیرابوون یان بەكۆیلە كرابوون بەهۆی بێتوانایی دانەوەی قەرزەكانیان، كۆیلەكان لە كەمترین مافی مەدەنی بێبەش بوون‌و گەورەكەیان دەیتوانی لەسێدارەدان یان سزادانیان بۆ بسڕێتەوە بەڵام بەرەبەرە باریان بەرەو باشی دەچوو‌و كۆمەڵێك یاسادانان گیرانەبەر كە كۆیلەی دەپاراست‌و هەندێك یارمەتی ماددی لە گەورەكەی وەرگرت تابتوانێت كۆی بكاتەوە‌و خۆی پێ ئازاد بكات، یان بەڕەزامەندی گەورەكەی بەرامبەر بەبڕێ ئیش بكات تابتوانێت خۆی لەكۆیلایەتی ڕزگاربكات، لەسەدەی یەكەمی زاینیشدا یاسادانانی تایبەت بە كۆیلەكان بەرەو باشی دەبردن‌و كلۆدیۆس یاسایەكی دەركرد تاكۆیلەی نەخۆش‌و كەمئەندام ئازاد بكرێن.

ئەوانەی گەورەكانیان پشتگوێیان خستبوون، لەسەردەمی هادریاندا ڕێ نەدەدرا گەورەكان كۆیلەكانیان بفرۆشن بەراهێنەرانی موصارەعە، هەروەها حوكمی لەسێدارەدانی كۆیلە قەدەغەكرا مەگەر بەڕەزامەندی سكاڵاكاری گشتی، لەسەدەی چوارەمی زاییندا بەهۆی پچڕانی داهاتی كۆیلە‌و بەهۆی وەستانی هەڵمەتە سەربازیەكانەوە تەواو پێویستیان بەكۆیلە بوو تا لەكشتوكاڵدا كاربكەن، بەمە لەچاوجاران لەگەڵیان باشتردەبوون، هەندێك خاوەن موڵك پێیان وابوو ئەگەر كۆیلە پارچە زەویەكی بچووكی هەبێت دەیچێنێت بۆخۆی‌و لەلایدا چادر هەڵدەدا، بەمە دیاردەی كۆیلەی چادر دەركەوت، لەسەدەی چوارو پێنجەمی زاینیدا بوونە بیناسازو لەڤێلادا بوون‌و مافی كشتوكاڵی میراتگریان هەبوو چونكە كرێ گرتەی زەوی بوون، بەڵام یاسا ڕێی پێ نەدەدان زەوی بەجێ بهێڵن.

*ئایینی ڕۆمانی:

ئایینی ڕۆمانی لەسەردەمی پاشایەتیدا لەسەر بنەمای بیرۆكەی سەرەتایی بوو كە بڕوای هەبوو بە بوونی چەند هێزێكی شاراوە كە ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤیان بەوردی لەدەستدابوو، دواتر چەند ناوێكی لەباریان لێ دەنان كە ئاماژە بوو بە بواری پەیڕەوی قەڵەمڕەویان وەك خوداوەندی چاندن‌و خوداوەندی دارستان‌و خوداوەندی سەربازان…هتد دەبوو خەڵكی ئەوهێزانە ڕازی بكەن تا لە خراپەیان پارێزراو بن بەڵام وەك ئیغریقیەكان لەیەك شێوەدا نیشانیان نەدەدان بەڵكو بەناڕوونی بەجێیان دەهێشتن، بەمە ئایینیان وشك‌و شێوەی بوو‌و ڕەگەزی پاشخانی‌و ڕۆحی نەبووەو كە لە وشەی ئاییندا هەیە.

خوداوەندانی ڕۆمان زۆربوون گرنگترینیان ژووپیتەر خوداوەندی ئاسمانی ساماڵ كە بە چەندین ناو دەپەرسترا، ئەوەی توانای پێ دەردەكەوت ژووپیتەری لێدەربوو، هەندێك جار سەركردەی ڕۆمانی سەركەوتوو كە سەركردەی دوژمنی لە جەنگدا دەكوشت قوربانی بۆ ژووپیتەر دەكرد، لێرەدا ژووپیتەر ستیتور بوو، واتە خوداوەندی سەركەوتنی جەنگ كە سەركەوتن بەرامبەر بە دوژمنی دەدا بەدەوڵەت‌و سەربازەكانی، لەكابیتول پەرستگایەكی گەورەی بۆ دروستكرابوو كە بە مەڵبەندی ئایینی نەتەوەیی ڕۆمانەكان دادەنرا.

هەروەها خوداوەند مارس خوداوەندی گەشەو پیاوەتی‌و هێزی وەچە نانەوە كە لە جەنگدا كاریگەری دەردەكەوت‌و لەدەرەوەی ڕۆما پەرستگایەكی بۆ دروستكرابوو‌و لەكاتی جەنگدا دەكرایەوە‌و لەكاتی ئاشتیدا دادەخراو لەمەیدانەكەیدا ئەنجومەنە سەدیەكان كۆ دەبوونەوە، خواداوەند ساتورنۆس خوداوەندی چاندن یەكێك لە كۆنترین خوداوەندەكانی ڕۆمان بوو كە كشتوكاڵی فێری دانیشتوان كردووە‌و بڕوا وایە بە بنەڕەت یۆنانی بێت‌و هاتبێت بۆ دەشتی لانیوم‌و لەوێ پاش ململانێی لەگەڵ زێوسی گەورەی خوداوەندانی ڕۆمان خۆی شاردبێتەوە، هەروەها خوداوەند سیرس خوداوەندی پیت‌و بەرهەم‌و كشتوكاڵ، چەند خوداوەندێكی دیكەش هەبوون وەك بالیس‌و فروس‌و جۆنۆی خوداوەندی ئاسمان‌و ڤینۆس خوداوەندی جوانی‌و خۆشەویستی، ڕۆمانەكان لەگەڵ خوداوەندە بیانیەكاندا نەرم بوون‌و ڕێیان داو لە ڕۆمادا پەرستگا بكرێتەوە بۆ خوداوەندی میسر (كایزیس)‌و (ئۆزیریس).

لەوپەرستشانەی لای ڕۆمانەكان بڵاوبوونەوە پەرستشی پاشاكان بوو، ئەمەش لەسەدەی یەكەمی پێش زاییندا دەركەوت بەتایبەت لەسەردەمی ئۆكەستسدا، ئەوپەرستشە لە هەرێمەكانی ئیمپراتۆرتدا هەبوو نەك لە خودی ڕۆمادا كاتێك خودی ئیمپراتۆر دەژیا بەڵكو لە ڕۆما دوای مردنی بەخوا سەیردەكرا، بەخوا دانانیش بۆ هەموو پاشاكان نەبوو، دیارترینی ئەوپاشایانەی لە لایەن ئەنجومەنی پیرانەوە بەخوداوەند دانراون ئەكتافیوس‌و تراجان‌و هادریان‌و ئەنتۆنیۆس‌و ماركۆس‌و ئوریلیوسن، كاتێك ئیمپراتۆر بە خوداوەند سەیردەكرا پەرستگای بۆ دروست دەكرا‌و كاهینان تیایدا سەرپەرشتی پەرستشیان دەكرد، ئەوانەش سەر بە خێزانەكانی خودی پاشاكان یان بنەماڵە ئەرستۆكراتیە گرنگەكان بوون.

سەرەتا پەرستگای ڕۆمانی سادەو ساكاربوو‌و یەك ژوور بوو كە وێنەی خوداوەند لەپێشەوەی بوو كە لەبەردەمیدا پەیكەرو قەسابخانە هەبوون‌و تیایدا پەرستش دەكرادواتر بینای گەورە بنیادنرا بۆ نیازی پەرستش‌و مەدەنیش، كاهینان چینی تایبەت نەبوون‌و پیشەی تایبەتیان جیانەبوو، بەڵكو پایە ئاینییەكان لەلایەن كەسانێكەوە بەڕێوە دەبران كە لێهاتووییان دەنواند وەك پیاوانی دەوڵەت یان سەركردە سوپاییەكان كە ئەمەش بەڵگەیەكی بەهێزە لەسەرئاستی پەیوەندی ئایین بەدەوڵەتەوە.

*سیستەمی دەسەلات:

هەرچەندە سیستەمی دەسەڵاتی ڕۆمانی لە پێكهاتەیدا نایاب بوو بەڵام زۆر كاریگەر بوو بە سیستمی دەسەڵاتی ئیغریقی وەك دەسەڵاتی باڵای دەستە سێینەكانی پاشا‌و كۆمەڵەی گشتی‌و ئەنجومەنی پیران‌و دابەشكردنی دەسەڵات بەسەر چەند كەسێكدا‌و دیاریكردنی ماوەی فەرمانڕەواكان بە ساڵێك‌و چەندین شتی دیكە.

سیستمی دەسەڵات لە ڕۆمادا هەر لەدامەزراندیەوە لەساڵی (753 پ.ز) سیستمێكی پاشایەتی بوو‌و پاشانیش كارمەندی باڵابوو‌و دەسەڵاتی جێبەجێكاری بێ سنووری هەبوو، ئەودەسەڵاتەش بازنەیی هەموو گۆڕانە دەستووریەكانی ڕۆما بوو، پاشا لەلایەن سەرۆك بنەماڵە خانەدانەكانەوە هەڵدەبژێرا، كاندیدكردنیش لەلایەن پاشاوە بۆ جێگری خۆی دەبوو، ئەگەر پاشایەك نەبوایە ئەوا لە لایەن پاشای كاتیەوە كە ئەنجومەنی پیران دیاری دەكرد كاندید دەكرا‌و ئەویش ئەو هەڵبژاردنەی پشت ڕاست دەكردەوە، پاشا دوای هەڵبژاردنی دەسەڵاتی بەرفراوانی هەبوو‌وجەنگ ڕاگەیاندون‌و بەستنی ئاشتی‌و سەرچاوەی یاسا‌و سەرۆكی ڕەسمی ئایینی دەوڵەت بۆ ئەو بوو بەڵام ئەو دەسەڵاتە فراوانەی لە لایەن دەسەڵاتی مەعنەوی ئەخلاقی ئەنجومەنی پیرانەوە سنوری بۆ هەبوو.

لە كۆتاییەكانی سەدەی شەشەمی پێش زاییندا ڕۆما بوو بە كۆماری‌و دەسەڵات لەپاشاوە كەوتە دەست دوو كارمەند كەپێیان دەوترا قونسوڵ‌و دەسەڵاتی جێبەجێكارییان لەدەستدا بوو، ئەودەسەڵاتە تێكەڵە ڕێی نەدەدا بەتەنها دەسەڵات بسەپێنن چونكە هەریەك لەودوو قونسوڵە صەلاحیاتی خۆیان هەبوو‌و هەركامیان لەسەر ڕای خۆیان بوون، چونكە ئەوئەنجومەنە مەڵبەندی كۆتاییان بوو دوای حوكمێكی كۆت‌و كەمی وا كەساڵێك زیاترنەبوو‌و دواتر گەڕانەوە بۆئەندام بوون، بەوجۆرە دەسەڵات لەسیستمی پاشایەتیدا لە هەموو ژیانەوە گوازرایەوە بۆ كەمینەیەكی فەرمانڕەوای خێزانە خانەدانەكان، بەڵام لەكاتی تەنگەژەدا دەسەڵات دەگوازرایەوە بۆ دیكتاتۆرێك بۆ ماوەیەكی دیاریكراو.

بەڵام لەسەدەی چوارەمی پێش زاییندا‌و لەئەنجامی ململانێی نێوان چینی گشتی‌و خانەدانان لەسەر دەسەڵات چینی گشتی مافی ئەوەیان بەدەستهێنا یەكێك لەو دوو قونسوڵە لەوان بن، ئەمەش لەساڵی(336 پ.ز) دابوو كە یەكێك لە فەرمانڕەواكان پایەی دیكتاتۆری گرتەدەست، ئەمە وایكرد لە چینی گشتی زاڵ بێت بەسەر هەڵبژاردنەكاندا‌و هەژموونی ئەنجومەنی پیران بكاتە شتێكی شێوەیی، بەمە ڕۆما لە حكومەتی كەمینەیی دیكتاتۆریەوە گۆڕا بۆ حكومەتی دیموكراتی.

لەكۆتایی سەردەمی كۆماری‌و بەهۆی جەنگی ناوخۆییەوە یولوس قەیسەر دوای زنجیرە سەركەوتنێك بەسەر نەیارانیدا دەسەڵاتی گرتە دەست، بەمەش دەسەڵاتی دوانەیی گۆڕا بۆ تاك دەسەڵاتی پاشایەتی‌و چەندین دەسەڵاتی بەشێوەی یاسایی گرتنە دەست‌و ئەنجومەنی پیرانیش ملكەچی خواستی پاشا بوو، كارمەندانی ڕەسمیش لەدەست ئەودا بوون‌و وەكیلەكانی دەستیان گرتبوو بەسەر خەزێنەدا، وێنەی لەسەر دراو نەخشێنرا، سوپا هۆگری بۆ ئەو‌و نازناوی ئیمپراتۆریشی پێ دراو بۆماوەی دەساڵ لەساڵی (46پ.ز)ەوە وەك دیكتاتۆر دیاریكرا دواتر لەساڵی (45پ.ز)دا درێژكرایەوە بۆهەموو تەمەنی، بەوجۆرە ڕۆما لەحكومەتێكی دیموكراتیەوە گۆڕا بۆ حكومەتێكی ڕەهای تاكەكەسی كە لە مێژوودا نمونەی نەبوو.

قەیسەر لەلایەن قەیسەرەكانی دواترەوە كرابوو بەپێشەنگ، ئۆگەستس لە چەسپاندنی دەسەڵاتیدا وەك ئەوی كرد بەڵام نازناوەكەی قەیسەری نەبوو، هەوڵیدا بەمۆركی دەستوری دەسەڵاتی ڕەهای تاكەكەسی بشارێتەوە‌و پێی باش بوو بەهاوڵاتی یەكەم یان یەكەمی نێو پیران نازناوی لێ بنرێت، بەمە سیستمی پاشایەتی ڕەها چەسپا چونكە ئەوانی دواتریش لەسەر ئەو ڕێبازە چوون‌و بە شێوەیەكی ڕەمزی لەلایەن ئەنجومەنی پیرانەوە دەسەڵاتیان وەردەگرت، بەڵام بەشێوەیەكی كرداری ئەودەسەڵاتانە میراتی‌و ڕەهابوون تا ئاستێك هەندێك لەوپاشایانە بەخوداوەند دادەنران.

*یاسای ڕۆمانی:

تێگەیشتن‌و یاسای ڕۆمانی لەسەردەمی پاشایەتیدا نووسراو نەبوو، بەڵكو پشتی دەبەست بە داب‌و نەریت‌و ئەفسانە ئایینیەكان‌و هەندێك بۆنەو یاسادانانی پاشایەتی، زۆرجار دادوەران پیاوانی ئایینی بوون، كە بە پێی ئارەزووی خۆیان‌و بەرژەوەندی چینی خانەدانان بەشێوەیەكی تایبەت داب‌و نەریتەكانیان ڕاڤە دەكردن.

بەمە چینی گشتی كە یاساكانی خانەدانان زیانییان پێ دەگەیاندن لەپێناو بەدەستهێنانی مافیاندا خەباتیان دەكرد لەسەروو هەموویشیەوە پێویستی بوونی یاسایەكی نووسراو تابۆی بگەڕێنەوە، بەمە بەپێی ڕێككەوتنی شاخی پیرۆز كاهین‌و خانەدانان‌و دادوەران ناچاركران بۆ نووسینەوەی یاسا لە دوانزە لەوحەدا‌و هەڵواسینی تا هەمووان بیزانن‌و ئەو یاسایە بزانن كە حوكمیان پێی بەڕێوەدەچێت، هێندەی لایان گرنگ بوو یاسایەك بنوسرێتەوە هێندەی ناوەڕۆكیان لا گرنگ نەبوو تەنانەت بە تەنها تۆماری داب‌و نەریت‌و ئەویاسایانە بوونایە كە دادوەرانی پێشوو دەریانكردبوون.

بەڵام ئەویاسایانە نەیاندەتوانی لەگەڵ گۆڕانە سیاسی‌و كۆمەڵایەتی‌و ئابووریەكاندا ڕێ بكەن، بۆیە لەناوەڕاستی سەدەی پێش زاییندا گۆڕانكارییان تێدا ئەنجام دراون‌و ئەوەش تاساڵی (305ز)درێژەی كێشا‌و بەماوەی سەردەمی خوێندنگەی یاسای ڕۆمانی ناوبرا بەهۆی فرەسەرچاوەیی یاسادانان‌و گەشەسەندنی یاساكانی‌و بەرفراوانی‌و گشتگیریان كە لایەنەكانی ژیانی ڕۆمانییان دەگرتەوە، هەروەك چەند یاسادانەرێكی گەورە تیایدا دەركەوتن وەك بابنیانوس ‌وئولبیانوس ‌وپۆلس.

گرنگترین سەرچاوەكانی یاسادانای ڕۆمانی ئەو یاسایانە بوون كە ئەنجومەنە تایبەتیەكان دەریان دەكردن لەگەڵ مەرسومەكانی ئەنجومەنی پیران‌و فەرمانەكانی ئیمپراتۆریەت‌و بڕیارەكانی دادوەران‌و تێگەیشتنە تایبەتیەكانی شارەزا سیاسیەكان‌و یاسای یۆنانی‌و یاسای میسر.

تێگەیشتنی یاسای ڕۆمانی بە یەكێك لەویاسایانە دادەنرێ كە لەسەردەمە كۆنەكاندا لە ئاستێكی بەرزدا بوون لەشێوەدا یان لەناوەڕۆكدا، لە دیارترین تایەتمەندیەكانی یاسای ڕۆمانی پشت بەستنی بوو بەعەقڵ، گرتنەبەری بنەمای ڕۆحی یاسا نەك دەقی یاسا، ئەوەش ئاوێنەیەك بوو كە گۆڕانە سیاسی‌و هزری‌و كۆمەڵایەتیەكان تیایدا دەردەكەوتن.

دەسەڵاتی دادوەری واتە دەسەڵاتی پەیڕەوكردنی یاسا بەدەست هەموو فەرمانڕەواكان بوو بەتایبەت لەو بوارانەدا كە تایبەت بە پیشەكانیان بوو، بەڵام زۆربەی مەسەلە مەدەنیەكان تایبەتمەندی یەكێك لەو فەرمانڕەوایانە بوون كە پلەی (بریتور) واتە(دادوەری مەدەنی)دا بوون بۆ ئەو مەسەلانەی لە نێوان هاوڵاتیانی ڕۆمانی‌و دادوەری گەڕۆكدا بوون كە بۆ ئەو مەسەلانە دەگەڕا كە لە نێوان ڕۆمانی‌و بیانیەكاندا ڕوویداوە.

سیستمی ڕۆمانی ئەوتایبەتمەندیەی تیابوو كە بەپلەی یەكەم بۆپاراستنی هاوڵاتی بوو لە گرتنی یان سزادانی بەشێوەیەكی توندوتیژی خۆسەپێنی، دیكتاتۆر سۆلا هەستا بە ڕێكخستنی شێوەی دادوەری‌و دادگاكان‌و نیزامێكی نوێی بۆ دانا، تیایدا دادگای هەمیشەیی دەركەوت، یەكەم دادگای هەمیشەیش لەساڵی (149 پ.ز)دا دامەزراو لەدوو سوێند خواردووی ناو ئەندامانی ئەنجومەنی پیران پێكدەهات كە یەكێك لە فەرمانڕەوا دەسەڵاتدارانی ئەمبریۆم سەركردایەتی دەكردو تایبەت بوو بۆ دادگایی ئەو فەرمانڕەوایانەی ناوچەكان كە تۆمەتباركرابوون بە بەرتیل كاری‌و گەندەڵی، دواتر سۆلا حەوت دادگای دامەزراند كە دادوەرەكانی (بریتور)یان چاودێروسوێند خواردووی بازرگانان یان ئەندامانی ئەنجومەنی پیران بوون، دواتر بەیەكسانی لە نێو بازرگان‌و ئەندامانی ئەنجومەنی پیراندا دیاری دەكران‌و شێوەی دادگایشیان تا ئاستێكی زۆر وەك دادگاییەكانی ئەمڕۆ بوو.

*بیناسازی و هونەر:

هونەری بیناسازی بەڕیشەیی ترین هونەری ڕۆمانی دادەنرێت، چونكە بیناسازانی ڕۆمان وەك یۆنانیەكانیان نەدەكرد بەڵكو داهێنانیان دەكرد، تێكەڵەی بیناسازی توسكانی‌و یۆنانی‌و میسرییان دەهێنا، ئەم كاریگەرییە دەرەكیە لەبیاسازی ئەندازیاری بیناسازی (ئەپۆلودۆر) دا دەردەكەوێت كەتراجان ڕایسپارد تا پایەی تراجان دروست بكات، زۆربەی بینا بەرزو كەشخەكانی ڕۆما‌و هەرێمەكان لەماوەی دەسەڵاتی تراجاندا دەدرێنەوە پاڵ ئەو، لەوانە بازاڕی تراجان لە ڕۆما دیارترین وەرگرتەی ڕۆمان لەیۆنان پایەو گومەزیەكان بوون كەتێكەڵەی هونەرە بیناسازیەكانی گەلانی دیكە بوون كەلای ڕۆمان تێكەڵ كرابوون‌و ڕۆمایان كردبوو بە جوانترین‌و گەورەترین پایتەخت.

هەندێك لە مێژوونوسان بەهێزو پتەوی بینا ڕۆمانیەكان‌ومانەوەیان تائەمڕۆ دەگێڕنەوە بۆ بەهێزی كەرەستەكانی بیناسازی لای ڕۆمانیەكانی ئەوكات بەتایبەت جۆرێكی خشتی دروستكراو لە لم و جیرو وردەی كاشی‌و ئاو كە لە بینای پلەپلەیی كولۆزیودا بەكارهاتووە، هەروەها لمی گركانیشیان لەگەڵ ئا‌و‌وجیردا بەكارهێناوە لەگەڵ پارچەی خشت‌و گڵێنەو كاشی‌و بەرددا كەپتەویەكی شێوە بەردینیان پێدەدا، ئەمە دەكرایە قاڵبی لە تەختە دروست كرا‌و‌و بە ئاسانی شێوەی ویستراوی ئەندازیاری بیناسازی پێدەدرا، هەروەها بەردێكی نیمچە شەفافیان بەكاردەهێنا كە لە كبادۆكیا دەردەهێنراو لەشێوەی پایەو لەوحەی كاشیدا دەیاننارد بۆ یۆنان، دواتر لەكەرارە لە ویلایەتی توسكانیا دۆزیانەوە، لەسەردەمی ئیمپراتۆریدا بەوە بیناكانیان دادەپۆشن، ڕۆمانەكان گۆڕانیان دەكرد لە وەرگرتەی گەلانی دی‌و جوانی زیاتریان پێدەدا، گرنگرترین دەستكەوتی بنیادی ڕۆمانی پەرستگای خوداوەند ئاپۆلۆنە لە كاشی تایبەت لەسەر پردی بالاسان كەمیرون‌و سكوباس بەجوانی ڕازاندوویانەتەوە، گەورەترین مەیدانیشیان نیشان داوە، وەك (بالبس) كە جێی حەوت هەزار كەس دەبێتەوە، مەیدانی (مارسلیلوس) لەگەڵ شوێنی كێبڕكێ كە دیارترینیان (فلامینوس) بوو لە مەیدانی خوداوەند مارس، هەروەها نەخشاندنە دیارەكانی سەردیوارو پایەكان كە وەك ڕازاندنەوە بەكاردەهاتن، دیارترینیان نەخشاندنی پایەی تراجانە كە دەدرێتەوە پاڵ ئەندازیاری سوری (ئەپۆلودور) نەخشاندنی (قوری سوتاو) لەسەر دیواری پەرستگاكانیش هەیە، دواتر هونەرمەندانی ڕۆما كەوتنە هەڵكۆڵینی سەر بەردو بنیادنانی دیمەنی گۆڕستان‌و قەسابخانەكان كە وردی هەست‌و كاری جوانی شێوەو ڕەچاوی پێكهاتەو ڕوانینی تێدایە‌و بەدەگمەن نمونەی وا لەشێوی دی دەبینرێت، دیارترین هەڵكۆڵین هونەرمەندی ڕۆمانی قەسابخانەی (السلم) هەیە كە ئەنجومەنی پیران بە بۆنەی گەڕانەوەی سەركەوتوانەی ئۆگەستس لەئیسپانیا بنیادیان نا، كە لای خوداوەند مارس دروست كراوە، دیارترین تایبەتمەندی هەڵكۆڵینی ڕۆمانی ڕاستیە زۆرەكەیەتی، لەگەڵ وردەكاری پەیكەری سەری قەیسەر كە لە بەردی بازلت دروستكراوە‌و پەیكەری بۆمبی كە نیوەی لەشیەتی‌و پەیكەری ئۆگەستس كە زیتر لەسەد پەیكەری دۆزراونەتەوە، لەوانە سیانیان زۆر ناسراون پەیكەری ئۆگەستسی منداڵ، ئۆگەستسی سی ساڵە، ئۆگەستسی جەنگاوەر كەتەواو وردی‌و ڕاستی لەهونەرەكەیدا دەبینرێت.

لەماوەی نێوان (41-68.)دا هونەری ڕۆمانی كەمێك لەڕاستی لایدا بەتایبەت لەپەیكەری كلۆدیۆس‌و نیرۆندا، بەڵام سەر لەنوێ گەڕایەوە بۆ واقعی بوونی خۆی، ڕۆمانەكان ناسراون بە دروستكردنی پەیكەری منداڵان دیارترینیشیان پەیكەری(منداڵ)‌و پەیكەری منداڵی بێتاوانە، هەروەها باروحاڵەت نواندن لە هەڵكۆڵین زیاتر باو بووە، هونەری وێنەكێشان بە هونەرێكی بنەڕەتی ڕۆمان دادەنرێت كە هەر لەسەرەتاوە تیایدا هەڵكەوتە بوون، پەیكەرتاشی لەلایەن شارەزایانەوە لەسەرە ڕێگەكان باوبووە كە لەسەر پارچە تەختە دەیان نواند، دیارترین وێنەكێشی ڕۆمانی بریتی یە لەفابیوس بكتۆر، هەروەها ئەمیلۆس كەوێنەی ئیمپراتۆر (نیرۆن) ی كێشاوە.

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
نورسي كؤران