(د. عەبدولرەحمانی قاسملۆ) لە دیدی مێژووەوە

د . كه‌یوان ئازاد

ووتەیەك پێویستە بووترێت:- لەسەر داوایەكی (حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران) بۆ بەرز ڕاگرتنی (بیستەمین) ساڵیادی شەهیدبوونی (د.عەبدولڕەحمانی قاسملۆ) وەك مامۆستایەكی پسپۆری مێژوو لە (زانكۆی سلێمانی) بە پێویستم زانی لێكۆڵینەوەیەكی زانستی لەسەر بەشێكی تەمەنی ئەو كەسایەتییە ئامادە بكەم. بەهیوای ئەوەی بابەتەكە جێگای ڕەزامەندی هەمووان و شایستەی ئەو مرۆڤە مەزنەی كاروانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلی كورد بێت.
یادكردنەوەی ئەو مرۆڤە مەزنە ئەركێكی مێژوویی و نەتەوەییەی هەر تاكێكی كوردە. ئەوەش لە لایەك بۆ ڕێزگرتن لە كەسایەتییەكانی ڕابردووی نەتەوەكەمان و لە لایەكی ترەوە بۆ ئاشنا بوونی نەوەكانی ئەمڕۆ لە خەبات و ماندووبوونی ڕابردوومان. دیارە لەم نێوەندەدا ئەگەر (د.عەبدولڕەحمانی قاسملۆ) بە تەنیا بۆ خۆی و بنەماڵەكەی بژیایە، ئەوا دوور نەبوو، تا ئێستاش لە ژیاندا بمایە و خۆشتر لەو تەمەنەی ژیا، زیندەگی بكردایە، بەڵام هەرگیز بە قەت دوای شەهیدبوونی ناو ناوبانگ و گەورەیی نەئەچەسپا، چونكە ئەو ژیانی لە خێزان و بنەماڵەكەیەوە بۆ پارت و نەتەوەكەی گۆڕی، بۆیە هەر زوو شەهید كرا و نەمری بۆ خۆی هەڵبژارد.
بەدەریش لەو ڕاستیانە ئەگەر ئەو ئەمڕۆ لە نێوماندا بمایە، ئەوا بێگومان ڕۆڵێكی كاریگەرتر و گەورەتری لەسەر خەباتی ڕەوای بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردی بە گشتی و ئەم هەرێمە بە تایبەتی دەبوو. ئەمەو جگە لەوەشی لەم ڕۆژە پڕجۆش و خرۆشانەی ئیمڕۆی هەرێمی كوردستان، هەوڵەكانی بۆ سەرخستنی پرۆسەی هەڵبژاردنەكانی هەرێمی كوردستانی عێراق دەخستە كار، چونكە ئەو تا لە ژیاندا بوو بۆ ئەو هیوا و ئامانجانە ژیا، كە (كوردستان) ببێتە ناسنامەی هەموو كورد و ئازادیخوازێك، بەڵام هەزار جار مەخابن ئەو ئەمڕۆ بە جەستە لەناومان وونە و تەنیا بە ڕۆح لەگەڵ خۆشی و ناخۆشییەكانماندا دەژی.
هەر لێرەوە دیارە، كە نووسین و قسەكردن لەسەر كەسایەتییەكی وەك ئەم شەهیدە كارێكی ئاسان نییە. بە تایبەت ئەگەر بۆ یادی شەهیدبوونی بێت، چونكە لەو جۆر یادانەدا ناتوانرێت كارێكی تەواو زانستی ئامادە بكرێت. ئەوەش بەوەی كاری ئاكادیمی قسەكردنە لەسەر هەردوو لایەنی ژیانی (چاك و خراپ). ئەوەش دیاردەیەكی زۆر ئاساییە، كە هیچ مرۆڤێك بێ هەڵە و كەم و كوڕی نییە، بەلاًَم لەم لێكۆڵینەوەدا تەنیا لەسەر لایەنە دیار و هەڵوێستە بەرزەكانی دەنووسین و شیكاری بۆ دەكەین، چونكە بۆ یادێكی وا، پێویستە گەورەییەكانی ببینرێت، نەوەك هەڵە و كەم و كوڕییەكانی.
پێشەكی:- لە ڕۆژگارێكەوە، كە مرۆڤ لەسەر ڕووی ئەم زەمینە نیشتەجێی بووە، ململانێی سەری هەڵداوە. لەگەڵ سەرهەڵدانی مرۆڤیش تا ئێستا و بگرە تا ئەو كاتەشی مرۆڤ لەسەر زەوی بوونی دەبێت، ململانێكان بەردەوام و درێژەیان دەبێت. ئەوەش لەبەر ئەوە نا، كە هەموو مرۆڤەكان حەز بە ململانێی بكەن، بەڵكو لە نێویاندا كەسان و كۆمەڵانێك هەن، كە چێژ لە چەوساندنەوە و زەوتكردنی مافەكانی خەڵك وەردەگرن. لەبەرامبەریشدا كەسانێك دەردەكەون، كە ئەو چەوساندنەوە و زەوتكرنی مافانەیان پێ قبوڵ ناكرێت، بۆیە بەرەنگاری ئەو چەوسێنەر و زەوتكەرەی مافەكانی كۆمەڵانێكی تر دەبن، تا بە سەربەخۆیی تاك و خێزان و كۆمەڵ و نەتەوەكەیان دەگەن. لەو پێناوەشدا یان شەهید دەبن و دەبنە سیمبولی نەمریی مێژوو، یان بە سەركەوتن دەگەن و بەری ڕەنج و ماندووبوونیان دەچنەوە.
لەم نێوەندەدا سەركردەیەكی مێژوویی وەك (د.عەبدولڕەحمانی قاسملۆ) دەردەكەوێت، كە لەپێناو ڕزگاركردنی نەتەوە ژێر دەستەكەی، بەشێكی گەورەی تەمەنی دەكاتە قوربانی گەیشتن بە مافەكان. ئەو لە نێوان ساڵانی تەمەنی لە (22ی كانوونی یەكەمی1930ز)، تا ڕۆژی شەهیدبوونی لە (13ی تەمموزی1989ز) بۆ ماوەی (41) ساڵ درێژە بە خەبات دا. واتە لە ساتی لەدایكبوونی ، تا ساڵی (1948ز)، كە تێكەڵ بە دونیای سیاسەت بوو( ).
بۆ ئەوەشی مێژووی (59) ساڵی ئەو شەهیدە سەركردەیەی كورد بخەینە چوارچێوەیەكی زانستی مێژووەوە لە (چوار) ڕەهەندەوە لە ژیانی ئەو كەسایەتییەی كورد دەدەین:
یەكەم: ئەزموون لە ئاوارەبوون و دووریی لە خاكی نیشتمان:- خاڵێكی گرنگی ژیانی ئەم كەسایەتییە ئەوەبوو، كە نەیهێشت یەك چركە ساتی تەمەنی بە هەدەر بڕوات. لەم بوارەدا ئەگەر لای زۆربەمان كات نرخی نەبووبێت و ئەوەی بیرمان لێ نەكردبێتەوە كاتە، ئەوا دكتۆری شەهید زۆر جوان و بە زانستیانە سوودی لە كات وەرگرت. سوود وەرگرتنەكەشی بە تەنیا بۆ خۆی و بۆ مەبەستی خێزانی و بنەماڵەیی و ئابووری خۆی نەبووە، بەڵكو بۆ سوود وەرگرتنی بوو بۆ خزمەتی گشتی. دیارە ئەگەر بۆ خۆی بنەماڵەكەی ببوایە، ئەوا بەو شێوەیە ناوی نەدەچووە مێژووەوە وەك چوو. ئەوەش كاتێك هەلی چوونە دەرەوەی بۆ خوێندن بۆ ڕەخسا، بۆ ئەوە نەبوو، كە خاك و نیشتمانەكەی بەجێبهێلێت، بەڵكو بۆ ئەوە بوو، تا لە نیشتمانەكەیدا بواری خوێندنی بۆ ڕەخسا درێژەی پێدا. كاتێكیش ستەمی دەسەڵاتدارێتی (موحەممەد ڕەزا شای پەهلەوی/1941-1979ز) لە چلەكانی سەدەی ڕابردوو دەستی پێكرد، ڕێگری بۆ تەواوكردنی خوێندنەكەی دروست بوو. ئەوەش بەوە نا، كە ئەو ڕژێمە بواری تەواوكردنی خوێندنی بۆ نەدات، بەڵكو لەبەر ئەوەی خوێندن لە ژێر دەسەڵاتی ڕژێمێكی وا ستەمكاردا ئایندەی نەبوو. هەر لێرەوە (عەبدولرەحمان قاسملۆ) بۆ درێژەدانی خوێندن چوو بۆ (پاریس)ی پایتەختی فەڕەنسا. كاتێكیش لە فەڕەنسا سەرقاڵی كاروباری خوێندن بوو، ڕووداوێك وێستگەی ژیانی گۆڕی. ئەویش تەقەكردن بوو لە شای ئێران لە (4ی شوباتی1949ز) لە لایەن كەسێك بە ناوی (ناسری فەخرانی)( ). ئەوەش وایكرد بە ناچاری ئەو شار و وڵاتە خۆرئاوایە بۆ شاری (پراگ)ی پایتەختی وڵاتی چیكۆسلۆڤاكیای خۆرهەڵاتی سۆشیالیستی بگۆڕێت. لێرەوەش بیری چەپ زیاتر بەسەریدا زاڵ بوو. دیارە ئەو بڕیارەشی لەبەر خۆشی خۆی نەبووە، بەڵكو بۆ هۆی دەبڕینی خۆشحاڵی بوو لەو ڕووداوە و ناڕەزایی بوو لەو ڕژێمە سەركوتكەرە پادشایەتییە. ئەوەش بەهۆی قسە و چالاكییەكانی بوو لە پاریسی پایتەختی فەڕەنسا دژ بەو ڕژێمە. هەر بۆیە لە ژێر فشاری حكومەتی ئەو كاتەی فەڕەنسا و بە ناچاری ئەو وڵاتەی بەجێهێشت.
دوای گەیشتنیشی بە شاری (پراگ) دەستی لە خوێندن گیر كرد، تا ئەوەی لە ساڵی (1952ز) بڕوانامەی بەكالۆریۆس (لیسانس) لە زانستی ئابووری سیاسی دا لە زانكۆی (پراگ) وەرگرت.
كاتێكیش (د.موحەممەدی موسەدیق) لە وڵاتی ئێران حكومەتێكی نیشتمانی لە نێوان ساڵانی (1951-1953ز) پێكهێنا، (قاسملۆ) گەڕایەوە ئێران، تا بەو توانا و بوارەی هەیەتی و ئەو هەلەی لە وڵاتی ئێراندا ڕەخساوە، چی لە دەست بێت بۆ نەتەوە و كۆمەڵەكەی بێكات. كاتێكیش حكومەتی (موسەدیق) بەهۆی كۆمەڵێك هۆكار و لەسەروویانەوە تاكڕەوی سیاسەتەكانی (موحەممەد ڕەزا شای پەهلەوی) تێكشكا، (قاسملۆ) بە وورە بەرزی لە خەبات نەوەستا، بەڵكو كەوتە خۆ بۆ بەهێزكردنی كاری ڕێكخستنی نهێنی بۆ (حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران)، تا ساڵی (1959ز).
لە قۆناغێكی تری تەمەنیدا و كاتێك لە ساڵی (1959ز) ڕووی لە كوردستانی باشوور و وڵاتی عێراق كرد، دەستی بە كاری سیاسی كردەوە، تا ئەو كاتەی حكومەتی (عەبدولكەریم قاسم) سیاسەتەكانی لە سەرەتایی ساڵی (1960ز) لەگەڵ كورد گۆڕی. ئەو ڕووداو لە لایەك و جیاوازی بۆچوونەكانی (قاسملۆ) لەگەڵ (ئەحمەد تۆفیق)ی سكرتێری (حدكا) لە لایەكی ترەوە ناچاری كرد عێراق بەرەو وڵاتی چیكۆسلۆڤاكیا بەجێ بهێڵێت( )، بەڵام ئەو (دوو) ڕووداوە لە خەبات و كۆڵنەدان خاویان نەكردەوە، بەڵكو ئەمجارەشیان باشتر و بە گوڕتر لە جاران دەستی دایەوە كار و درێژەی بە خوێندنی باڵای دا، تا ئەوەی لە ساڵی (1962ز) بڕوانامەی دكتۆرای لەسەر (زانستی ئابووری سیاسی) بە ناونیشانی ((كورد و كوردستان/لێكۆڵینەوەیەكی (ئابووری و سیاسی)یە)) لە بەشی ئابووری زانكۆی پراگ وەرگرت.
لەم تۆمارانەوە دەگەینە ئەوەی، كە ئەو شەهیدە سەركردەیەی كورد، هەر هەلێكی بۆ چالاكی سیاسی بۆ ڕەخسابێت، كاری لەسەر كردووە. كاتێكیش بەهۆی ئەو چالاكیانەوە دووچاری دەركردن یان ئاوارەبوون بووبێت، سوودی لە كات وەرگرتووە و لە خزمەت فێربوون و خوێندندا بەكاریهێناوە، تا ئەوەی گەیشتە دوا پلەی خوێندن، كە بەدەستهێنانی بڕوانامەی دكتۆرا بوو لە (زانستی ئابووری). ئەوەشی جێگای بایەخە، ئەوەیە، كە زۆر بە كەمی لە نێو كۆمەڵەكەی ئێمەدا ڕێكەوتووە، كە تاكەكانمان هەموو هەلێك بۆ خزمەتی ئایندە بقۆزنەوە. واتە زۆر كەم بوون ئەوانەی، سوودیان لە كات وەرگرتووە و هەموو بارودۆخێكیان بۆ پێگەیاندنی خۆیان قۆستۆتەوە. لێرەوەش (د.قاسملۆ) كاتەكانی بۆ خزمەتی فێربوون و فراوانكردنی ئاسۆی زانستی خۆی و بۆ خزمەتی نەتەوەكەی بەكارهێنا. دیارە ئەگەر خۆشەویستی بۆ نەتەوەكەی و پارتەكەی نەبوایە، ئەوا زۆر بە ئاسانی دەیتوانی پلەكانی زانستی بۆ (پرۆفیسۆری یاریدەدەر و پرۆفیسۆر)ی بەرز بكاتەوە، بەڵام سەرقاڵی بەو كارانەی لەو ئاستەی خوێندندا وەستا. لەگەڵ ئەوەشدا تا ئەو ساتەی ژیا لە خوێندن و شیكارە سیاسی و ئابوورییەكان نەوەستا. هەموو ئەوانەش بەشێك لە گەورەیان بە ژیانی خۆی و پارتەكەی بەخشی.
دووەم: هەوڵەكانی لە بواری (زانست و مێژوودا):-لە دیارترین هەوڵەكانیش لەم بوارەدا، ئەمانە بوون:
ا. كورد و كوردستان وەك بەرهەمێكی زانستی:- یەكێك لە گەورەترین كارەكانی (د. عەبدولڕەحمان قاسملۆ) تێزە دكتۆرانامەكەیەتی بە ناوی (كوردستان و كورد). بایەخەكەش لەوەدا دەردەكەوێت، كە ئەو لە (كوردستان) وەك خاك بۆ نەتەوەیەك و دواتر (كورد) وەك دانیشتوانی ئەو خاكە، چۆتە نێو كارەكەیەوە. واتا لە خاكەوە بۆ دانیشتوانەكەی و لە جوگرافیا و سروشتی كوردستان و ئاو و هەوا و سامانەكانی ژێر زەوی و سەر زەوییەوە بۆ دانیشتوانەكەی چووە. ئەوەش چوارچێوەیەكی زانستی بە كارەكەی داوە، چونكە نووسین و قسەكردن لەسەر هەر كۆمەڵ و نەتەوەیەك ئاسان نییە، تا شیكردنەوەیەكی زانستی بۆ سروشت و سامان و پێكهاتەكانی خاكەكەی نەكەین. هەر لێرەوە (د.قاسملۆ) وەك ئاكادیمییەك دەستی بە كارەكەی كرد. ئەو بۆچوونەشی لە (كوردستانەوە بۆ كورد) بە هەوڵێكی دەگمەنی نێو هەزار هەوڵی كوردی و دەرەكی لەو شێوەیە دادەنرێت، كە ئەو زانستخواز و ئاكادیمی و سیاسیتووانەی كورد پێی هەستا. لە لایەكی ترەوە بایەخی بەرهەمەكە لەوەدا خۆی بەدیار دەخات، كە شیكارێكی زانستی بنەما ئابوورییەكانی كوردستان و چین و توێژە جیاوازەكانی و ئاستی گوزەران و باری خێزانی كردووە. ئەوەش لەبەر ڕۆشنایی ئەزموونەكانی میژووی كورد، تا بەهۆی مێژووەوە بۆ داهاتووی ئەو نەتەوەیە بڕوانێت، كە خۆی بە یەكێك لە تاكەكانی ئەژمار كردووە، بۆیە بە هەڵەدا ناچین گەر بڵێین: (كوردستان و كورد) بە كارێكی ئاكادیمی گەورە لەسەر مێژووی ئابووری سیاسی كوردستان و خودی كورد حیساب بكەین. لاشم وایە، تا سەردەمی نووسینی ئەو نامەیە لە ساڵی (1962ز) و بگرە ئێستاشی لەگەڵدا بێت، كارێكی هاوشێوەی ئەو هەڵە زانستییە نە ئەنجام دراوە، نە كاری بۆ كراوە. بایەخێكی تری هەوڵەكەش لەوەدا بووە، كە لە كاتی ئەنجامدانی ئەو كارە زانستییەدا لە سەرپای خاكی كوردستاندا نەك هەر زانكۆ نەبوو، بەڵكو ڕیژەی خوێنەواری لە كۆمەڵگای كوردیدا لە (15%) تێپەڕی نەدەكرد. ئەمەو جگە لەوەی كۆمەڵگای كوردی لەوكاتەدا كۆمەڵگایەكی هۆزایەتی و تیرەگەری و ناوچەگەری و تەواو ئایینی بووە، بەڵام خودی نووسینەكە دوور لە هەریەك لەو واقیع و تێڕوانیانە نووسرا، كە ئەوەش بە ڕاستی ئازایەتی و لێهاتووی ئەو كەسایەتییەی دەرخست. ئەمەو نابێت ئەوەش لەیاد بكەین، كە خودی (د.عەبدولڕەحمانی قاسملۆ)ش لە بنەماڵە و هۆزێكی دەست ڕۆیشتووی كوردستانی خۆرهەڵات بووە، بۆیە ئازایەتی ویستووە قسە لەسەر مافی كۆمەڵانێك بكات، كە پێچەوانەی خواست و بەرژەوەندی و ئایندەی خۆی و بنەماڵە و هۆزەكەی بێت. واتە بەرگری لە چینی جوتیار و زحمەتكێش بكات و ڕەخنە لە سیستەمی هۆزایەتی و خێڵەكی و موڵكداری كوردستان بگرێت، تا ئەو ئاستەی ئەو سیستەمە بە هۆكاری شكستی سەرجەم شۆڕش و ڕاپەڕین و هەوڵەكانی كورد بۆ سەربەخۆی بزانێت( ).
ب. (چل ساڵ خەبات) وەك بەهەمێكی مێژوویی:- ئەم بەهەمە گەرچی بەرهەمێكی بیرەوەری مێژووییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كارێكی تا ئاستێكی زانستییە. ئەوەش بەم بەڵگانەی خوارەوە:
1/ ئەو لەو بەرهەمەیەدا یەكەمین كەس بووە بگاتە ئەوەی، كە دوای چل ساڵ خەبات، هەنووكەش خەبات بەردەوامە. واتە خەبات لەو بەشەی كوردستان، كە (كوردستانی خۆرهەڵات)ە، پێویستی بە خەباتی بەردەوام و پشووی درێژە. ئەمە بە پێچەوانەی خەبات لە بەشی كوردستانی باشوور، كە پشووی درێژ و كاتی زۆری پێویست نەبووە. بۆ سەلماندنی بەڵگەكانیشمان، تەنیا ئەوەندە بەسە بڵێین، كە دوای ڕووخاندنی كۆماری دیموكراتی كوردستان لە (17ی كانوونی یەكەمی1946ز)، بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی ئەو بەشەی كوردستان، تا ساڵی (1979ز) بە سەركەوتن نەگەیشت. كاتێكیش دوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلی گەلی ئێران لە ساڵی (1979ز) كوردی ئەو بەشەش بە سەركەوتن گەیشت، زۆری نەبرد لە خەبات و شۆڕشەكەی درا. لەو كاتەشەوە، كە ساڵی (1981ز) بوو، تا ئیمڕۆ، كە ساڵی (2009ز) هەنووكەش لە خەباتدایە و بە سەركەوتن نەگەیشتووە، بۆیە ئەو دكتۆرە شەهیدە هەر زوو پێشبینی ئەو ڕاستییەی كرد بوو.
2/ ئەو یەكەمین كەس بوو، ماوەی تەمەنی كۆماری دیموكراتی كوردستانی بە (330) ڕۆژ دانا. ئەمەو جگە لەوەی بەو ڕاستیانە گەیشت، كە كۆمەڵگای كوردی لەو بەشەی كوردستان (85%) گوندنشین و (15%) شارنشین بوو. هەروەها ئەوەشی خستەڕوو، كە ڕێەی خوێنەواری لەو بەشەی كوردستان (1%) دانیشتوانەكەی بوو. ئەمەو جگە لەوەی گەیشتە ئەوەشی، كە بۆ (1000) كەس مامۆستا و بۆ (10000) كەس تەنیا یەك پزیشك هەبوو. هەموو ئەوانەش بۆ ئەوە بوو، كە خەبات بۆ ئەو جۆرە كۆمەڵگایە كار و پلان و ماوەی دەویست.
3/ئەو لەگەڵ ئەوەی لە كاتی نووسینی ئەو بەرهەمەدا سكرتێری گشتی حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران بوو، بەڵام تا ئاستێك زانستیانە كاری لە نووسینەوەكەیدا كردووە ( ). ئەوەش بەو واتایەی ڕێبازی زانستی بە نووسینەكانیەوە دیار بووە، بۆیە بێ پیاهەڵدان بەرهەمێكی سەركەوتووە. سێیەم: هەڵوێست لە ڕووداوە ناوچەیی و جیهانییەكان:- یەكێكی تر لە خەسڵەتەكانی (دكتۆری شەهید) هەڵوێست وەرگرتن بوو لە ڕووداوە ناوچەیی و جیهانییەكان. دیارە ئەو ئەگەرچی بەهۆی ئەو بارودۆخەی لە ماوەی تەمەنیدا بۆی ڕەخسابوو، كەوتبووە ژێر بیری چەپی سۆشیالیستی، بەڵام تا ئەوەی بۆی كرا، كێشەی نەتەوە و خاكەكەی نەكردە قوربانی ئەو بیرەی لە ناخەوە باوەڕی پێی بوو. بۆ نموونە ئەو كاتەی تەقە لە (موحەممەد ڕەزاشای پەهلەوی) كرا، هەڵویستی لەسەر دەربڕی. ئەوەش بەوەی لە (پاریس)ی پایتەختی فەڕەنساوە دەستی دایە چالاكی سیاسی و پشتیوانی لەو ڕووداوە. بەڕادەیەك ئەو كارەی بە كاردانەوەی سیاستە چەوتەكانی شای ئێران دانا. بەوەی لە لایەك هۆكاری تێشكاندنی كۆماری كوردستان بوو. لە لایەكی ترەوەهۆكاری خەفەكردنی دەنگی ئازادیخوازی نەتەوە بن دەستەكانی ئێران بوو.
كاتێكیش (عەبدولكەریم قاسم) دژایەتی مافەكانی كوردی كوردستانی عێراقی لە سەرەتایی ساڵی (1960ز) كرد، كەوتە ڕەخنەگرتن لەو سیاسەتە چەوتە. تەنانەت ئەو كارەی بە پێچەوانەی ئەو بیرە نیشاندا، كە چەپ و هێزە سۆشیالیستە سەردەستەكانی جیهان بانگەشەیان بۆ كرد، بۆیە نەچووە ژێر باری سیاسەتەكانی ئەو سەرۆكە تاكڕەوی عێراق. لەكاتێكدا دەیتوانی لە عێراقدا بمێنێتەوە، بەو مەرجەی دان بە سیاسەتە تاكڕەوكانیدا بنێت، بەڵام لەبەر ئەوەی لە ناخەوە باوەڕی پێی نەبوو، نەیكرد و عێراقی بەجێهێشت. دیارە هۆكارێكی تر، كە یارمەتی مانەوەی لە عێراق نەدا، ململانێی (د.قاسملۆ) بوو لەگەڵ (ئەحمەد تۆفیق)ی سكرتێری حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و لایەنگرانی لەسەر ئاستی بەرزی حیزبیش، بەوەی ئەم پێی وابوو، كە دووركەوتنە لە بیری چەپ زیانە بۆ حیزب، چونكە خەباتی (حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران) لە دژی دەوڵەتی شاهنشاهی سەڵتەنەتی و هاوپەیمانی وڵاتانی خۆرئاوایی بوو، بۆیە دەبوا بیری چەپ لەو دەسەڵاتە پادشایەتییە و هاوپەیمانە سەرمایەدارەكانی بدات. لەكاتێًكدا ئەو كارە بۆ سەركردایەتی شۆرشی ئەیلول بە سەركردایەتی (مستەفا بارزانی) ڕەوا بوو، چونكە ئەو دژایەتی ڕژێمێكی كۆماری وەك (عەبدولكەریم قاسم)ی بە ناو سۆشیالیستی دەكرد، بۆیە دەبوا بە پشتیوانی هێزێكی پادشایەتی و سەرمایەداری لێی بدات. هەر لێرەوە (د.قاسملۆ) لای وابوو، كە بارودۆخی كێشەی كورد لەو كاتەدا لە هەردوو بەشی كوردستانی باشوور و خۆرهەڵات جیاوازە. ڕاستییەكەشی هەروا بوو، بەڵام ئەوەش وەك دەیەها هەڵەی كورد لەو قۆناغەی خەباتدا تێپەڕی!
چوارەم: سكرتێرێكی چەپی بە ئەزموون بۆ پارتێكی كوردستانی نەتەوەخواز:- پێناچێت بە هەڵەدا چووبین، كە سەركردەی زۆربەی پارتەكانی كوردستانی وەك (د.عەبدولڕەحمانی قاسملۆ) لە دەرگایەكی سیاسی و دیپلۆماسییەوە هاتبنە نێو كاری حیزبی. ئەو سەرباری ئەوەی كوڕی بنەماڵەیەكی دیاری كوردستانی خۆرهەڵات بوو، بەڵام تا ئەو كاتەی لە كۆنگرەی سێیەمی (حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران)، كە لە (22ی ئەیلولی1973ز) لە شاری (بەغداد) بەسترا و بە زۆربەی دەنگ وەك سكرتێری گشتی ئەو پارتە هەڵبژێردرا( )، پێگەی هۆز و بنەماڵەكەی بۆ كاری سیاسی و پارتایەتی بەكارنەهێنا. لەكاتێكدا زۆر بە ئاسانی دەیتوانی بەكاری بهێنێت و زۆر بە زوویی پێبگاتە پایەی سكرتێری گشتی حیزب. هەروەك چۆن زۆربەی كەسایەتی و سەركردەكانی كورد سوودیان لێ بینی، وەك (پێشەوا قازی موحەممەد) لە نێوان ساڵانی (1945-1947ز) و (مستەفا بارزانی) بۆ سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانی عێراق، لە نێوان ساڵانی (1946-1979ز) و (جەلال تاڵەبانی) لە ساڵی (1975ز)ەوە تا بە ئیمڕۆ گەیشتووە، سوودیان لێ بینی.
كاتێكیش لە بەرزبوونەوەی پلەی حیزبی ئەم كەسە وورد دەبینەوە، دەگەینە ئەوەی، كە ئەو لە ساڵی (1953ز) و لە یەكەم ئەركی حیزبی دا كرایە بەرپرسی پەیوەندییەكانی هەردوو (ڕێكخراوی تودەی ئێران و حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران). ئەوەش وەك كارێكی دیپلۆماسی لێی ڕوانراوە. واتە دەسپێكی یەكەمین كاری سیاسی بە كارێكی دیپلۆماسی بوو. گرنگی ئەو كارەش لەوەدا بوو، كە ئەو كرا بە بەرپرسی گەورەترین ڕێكخراوی كۆمۆنیستی ئێرانی. ئەو ڕێكخراوەی لە كۆتایی چلەكان و سەرەتایی پەنجاكانی سەدەی بیستەم دا گەورەترین ڕۆڵی بەرچاوی لەسەر گۆڕەپانی سیاسی وڵاتی ئێران هەبوو. گەورەترین كاریشی بەهۆی ئەزموونەكانی ئەو ڕێكخراوە خزمەتی بە پارتەكەی پێكرد، گەیاندن و كردنەوەی خولی حیزبی بوو بۆ (حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران) لە چەند شارێكی كوردستانی خۆرهەڵات( ). لەو كارەشیدا سەركەوتنی بەرچاوی بەدەستهێنا و چەند خولێكی فێركاری بۆ چەند كادرێكی پارتەكەی كردەوە، كە خۆی تێدا وەك مامۆستای وانەی (زانستی سیاسی) وانەی بە پۆلێك كادیر و تێكۆشەر ووتەوە، كە دەكرێت لەنێویاندا ناوی هەر یەك لە (ئەحمەد تۆفیق، جەلیلی گادانی، قاسمی ئەڵڵا وەیسی، سولەیمانی موعینی) بە نموونە بهێنیەوە( ). گەورەی ئەو كارەشی لەوەدا بوو، كە ئەو وانەی بە یەكێكی وەك (ئەحمەد تۆفیق) ووتەوە، كە لە نێوان ساڵانی (1965-1971ز) سكرتێری گشتی حیزب بوو( ). ئەوەش دیارترین بەڵگەی ئەو قۆناغەی خەباتی پارتایەتی كوردستان و ئەو حیزبە بوو، كە ناكرێت بە كارێكی ئیجگار گەورە لێی نەڕوانرێت. لەم بوارەشدا (حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران) بووە سەرقافڵەی سەرجەم پارتەكانی تری كوردی و كوردستانی، كە بیر لەو شێوازە پەروەردە حیزبییە وەربگرن.
بەردەوامی و سەركەوتنی لەو كارەیدا، پۆستی دووەمی لەو پارتەدا بەدوادا هات، ئەویش ڕاسپاردنی بوو بە بەرپرسی گشتی پەیوەندییە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی حیزب، لە دوای كۆنفرانسی یەكەمی حیزب، كە لە سەری مەیدانی نزیك شاری مەهاباد لە بەهاری ساڵی (1955ز) بەڕێوە چوو( ).
دوای ئەوەشی بەهۆی جیاوازی بیوبۆچوونی سیاسی لەسەر كاری ڕێكخراوەیی و بەڕێوەبردنی حیزب لەگەڵ (ئەحمەد تۆفیق)ی سكرتێری گشتی حیزب لە ساڵی (1960ز) دووچاری كێشە هات، بڕیاری دا كوردستانی باشوور بەجێبهێلێت، تا حیزب لە قەیرانی پەرت بوون بەدوور بگرێت، بەڵام دوای ئەوەی لە ئازاری ساڵی (1970ز) حكومەتی عێراق مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كوردی ئەو بەشەی كوردستان قبوڵ كرد، گەڕانەوەی بە پێویست زانی، تا لەو دەرەفەتە بە قازانجی حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و خەباتی ئەو بەشەی كوردستان سوود وەربگرێت. ئەوە بوو سەرەتا لە كۆنفرانسی سێیەمی حیزبدا، كە لە (21ی حوزەیرانی1971ز) لە شاری (كۆیە) بەسترا، بەشداری كرد و لەو كۆنفرانسەشدا بە (ئەندامی كۆمیتەی ناوەندی) هەڵبژێردرا( ). (دوو) ساڵیشی نەخایاند لە كۆنگرەی سێیەمی حیزبی لە ساڵی (1973ز) بەدوادا هات و بە زۆرینەی دەنگ بە سكرتێری گشتی حیزب هەڵبژێردرا. لەو پۆستەشدا مایەوە، تا لە سەر لە ئێوارەی (13ی تەممووزی1989ز) لە شاری ڤینای پایتەختی نەمسا شەهید كرا. بەوەش بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد شۆڕشگێر و سیاسەتوان و سەركردیەكی دیاری بزووتنەوەكەی بەجێهێشت.
ماوەتە بڵێین، كە ئەگەرچی ڕەوتی ڕۆژگار بۆ دواوە ناگەڕێتەوە و بەرەو پێش دەڕوات، بەڵام لەدەست دانی (د.عەبدولڕەحمانی قاسملۆ) چ بۆ حیزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و چ بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردی زیانێكی گەورە بوو. ئەوەش بەوەی بوونی ئەو كەسایەتییە بۆ ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی بیست و سەرەتاكانی ئەم سەدەی تێدا دەژین لە هەموو كات زیاتر بۆ كورد پێویست بوو. ئەوەش بەوەی كاراترین دیپلۆماسی كورد بوو، كە بتوانێت مامەڵەی سیاسەت بە سیاسەت بكات.

. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: (كەریمی حیسامی: لە بیرەوەرییەكانم، چاپی یەكەم، چاپخانەی ماردین-ستۆكهۆڵم، سوید، 1996، 10/31-34)، بەرزا مورادی: لە یادی سیاسەتمداری كورد د.عەبدولرەحمانی قاسملۆ، ڕۆژنامەی دەنگی میللەت، ژمارە (72)، ڕۆژی (شەممە)، (1/7/2000ز)، ل3.
. د.حسن الجاف: الوجیز فی تاریخ ایران-دراسە فی التاریخ السیاسی، الگبعە الاولی، مگبعە اراس-اربیل، اقلیم كردستان العراق-العراق، 2008م، ص177.
. میر بصری: ناودارانی كورد، وەڕگێرانی: عەبدولخالق عەلادین، چاپی یەكەم، چاپ و پەخشی سەردەم-سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2002ز، ل53.
.بۆ ئەم مەبستە، بڕوانە: (د.عبدالرحمن قاسملۆ: كوردستان و كورد-لێكۆڵینەوەیەكی سیاسی و ئابووری، وەڕگێڕانی:عبداللە حسن زادە، چاپی دووەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2006ز).
. بۆ ئەم مەبەستە، بڕوانە: (چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی، چاپی یەكەم، كوردستان، 1970ز).
.حیسامی: س.پ، لل138-139، حمید احمدی: قومیت و قوم گرایی در ایران، چاپ اول، نشر نی-تهران، 1379ه.ش، ص100.
. جلیل گادانی: پەنجا ساڵ خەبات، چاپی یەكەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق-عێراق، 1995ز، 1/83-84.
. هۆشمەند عەلی مەحموود شێخانی: عەبدولرەحمان قاسملۆ:-ژیانی و ڕۆڵی لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوای كورد دا (1930-1989ز)، چاپی یەكەم، چاپەمەنی شەهاب-هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2007، ل74. وەرگیراوە لە چاوپێكەوتنی توێژەر لەگەڵ (جەلیلی گادانی، لە شارۆچكەی كۆیە، لە (27/12/2007ز).
. عبداللە حسن زادە: نیو سەدە تێكۆشان، چاپی یەكەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق- عێراق، 1995، بەرگی یەكەم.
. حسن زادە: س.پ، 1/16.
. گادانی: س.پ، 1/163.

سەرچاوەكان

ا. بە زمانی كوردی:-
1. حسن زادە، عبداللە: نیو سەدە تێكۆشان، چاپی یەكەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق- عێراق، 1995، بەرگی یەكەم.
2. حیسامی، كەریمی: لە بیرەوەرییەكانم، چاپی یەكەم، چاپخانەی ماردین-ستۆكهۆڵم، سوید، 1996.
3. شێخانی، هۆشمەند عەلی مەحموود: عەبدولرەحمان قاسملۆ:-ژیانی و ڕۆڵی لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوای كورد دا (1930-1989ز)، چاپی یەكەم، چاپەمەنی شەهاب-هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2007.
4. قاسملۆ، عبدالرحمن: چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی، چاپی یەكەم، كوردستان، 1970ز.
5.قاسملۆ، د.عبدالرحمن: كوردستان و كورد-لێكۆڵینەوەیەكی سیاسی و ئابووری، وەڕگێڕانی:عبداللە حسن زادە، چاپی دووەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2006ز.
6. گادانی، جلیل: پەنجا ساڵ خەبات، چاپی یەكەم، هەولێر، هەرێمی كوردستانی عێراق-عێراق، 1995ز.
7. میر بصری: ناودارانی كورد، وەڕگێرانی: عەبدولخالق عەلادین، چاپی یەكەم، چاپ و پەخشی سەردەم-سلێمانی، هەرێمی كوردستانی عێراق، عێراق، 2002ز.
ب. بە زمانی عەرەبی:-
8. الجاف، د.حسن: الوجیز فی تاریخ ایران-دراسە فی التاریخ السیاسی، الگبعە الاولی، مگبعە اراس-اربیل، اقلیم كردستان العراق-العراق، 2008م.
ج. بە زمانی فارسی:-
9. احمدی، حمید: قومیت و قوم گرایی در ایران، چاپ اول، نشر نی-تهران، 1379ه.ش.
د. ڕۆژنامە:-
10. بەرزا مورادی: لە یادی سیاسەتمداری كورد د.عەبدولرەحمانی قاسملۆ، ڕۆژنامەی دەنگی میللەت، ژمارە (72)، ڕۆژی (شەممە)، (1/7/2000ز)، ل3.

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
didar othman