رێواس ئەحمەد: لە ڕێگەی پەروەردەوە كۆمەڵگەی كوردی دەبێت بە مۆدێرن

پەروەردەی مرۆڤ وەك تاك، لە سەرەتاوە دەست پێ دەكات و دەبێت دووربینی و وردیی لە پشتەوە بێت، بە ئاگەدارییەوە لەگەڵ دۆخەكەدا مامەڵە بكرێت، چونكە تاك كە دەگاتە تەمەنی گەورەبوونی، ئیتر كۆمەڵگە دروست دەكات و بەرپرسیارەتی كۆمەڵایەتیی دەكەوێتە ئەستۆ، ئەگەر پەروەردەیەكی باش هەبێت، كۆمەڵگەیەكی باشمان دەبێت و بەپێچەوانەوە. رێواس ئەحمەد، شارەزا لە بواری پەروەردە لەم دیدارەدا، لەم بارەیەوە وەڵامی چەند پرسیارێك بۆ خوێنەرانی دەخاتە روو.

* ئایا پەروەردەكردنی منداڵ كارێكی رژد و سەرەكییە، یان پەراوێزخراوە وەك لە دەوڵەتانی جیهانی سێیەمدا هەیە؟
– پەروەردە پرۆسەیەكی دوور و درێژە، لەو كاتەوە دەست پێ دەكات كە منداڵ لە سكی دایكیەتی تا تەمەنی 18 ساڵ. چەند لایەنێك لێپرسراوی ئەم پرۆسەیەن، دایك و باوك، پرۆسەی پەروەردە، كۆمەڵگە بە دەزگە هەمەچەشنەكانییەوە.

پێوەندی منداڵ بە دایكەوە دەست پێ دەكات، كاتێك كۆرپەیە و ماوەی نۆ مانگ لەناو منداڵدانی دایكیدایە، هەموو بارە دەروونی و جەستەیییەكانی دایك كار لەو كۆرپەیە دەكەن. تەنانەت ئەو كاتەی دایك دڵی خۆشە یان خەمگینە، تووڕەبوونی دایك، كار لە باری دەروونیی منداڵ دەكەن. زۆر لێتۆژینەوە ئەم ڕاستییەیان دەرخستووە. بۆ نموونە ئەگەر دایكێك لە كاتی دووگیانیدا گوێی لە جۆرە موزیك یان گۆرانیی زۆر گرتبێت، ئەو منداڵە پاش لەدایكبوونی بەو جۆرە ئاواز و گۆرانییانە هێمن دەبێتەوە. زۆر لە پزیشكانی منداڵ داوا لە دایك و باوك دەكەن كە بەردەوام گفتوگۆ لەگەڵ كۆرپەكانیان بكەن.

كاتێك منداڵ لە دایك دەبێت، پرۆسەی پەروەردەی پاش منداڵدان دەست پێ دەكات. بۆ سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە دایك و باوك پێویستیان بە زانیاری و شارەزایی باش هەیە. لە وڵاتانی ئەوروپا چەندان خول بۆ دایك و باوكان دەكەنەوە و هەموو زانیارییەكیان لەبارەی خواردن، خەوتن، هەڵسوكەوت و گەشەی منداڵیان بۆ باس دەكەن. ئەمەش زیاتر بۆ ئەو دایك و باوكانەیە كە یەكەمین منداڵیان دەبێت. هەروا هەر لە سەرەتای دووگیانییەوە چەند نامیلكەیەك لەلایەن بنكەی پزیشكی لێپرسراو پێیان دەدرێت، ئەمە جگە لەو چەندان سەرچاوە و كتێبانەی هەن لەبارەی پەروەردەی منداڵ هەر لە ڕۆژی لە دایكبوونییەوە تا 18 ساڵی. پاش ئەم ماوەیە ڕۆڵی باخچەی منداڵان و خوێندنگەكان دێتە ئاراوە. باسكردنی ڕۆڵی ئەم دەزگە كۆمەڵایەتی و پەروەردەییانە لە چوارچێوەی گفتوگۆیەكی وادا جێگەی نابێتەوە.

بێگومان ئەم پرۆسەیە لە زۆربەی وڵاتانی دنیادا فەرامۆش كراوە و ئەمەش پێوەندی بە تێڕوانینی كۆمەڵگەوە بۆ منداڵ هەیە. لەم كۆمەڵگەیانەدا منداڵ وەك تاكێكی خاوەن ماف و هەست سەیر ناكرێن، و لەلایەن گەورەساڵانەوە زۆربەی مافەكانیان لێ زەوت كراوە.
هەر لەم ڕاستییەوە دەتوانم بڵێم پرۆسەی پەروەردە كارێكی گەلێك رژدە و تەواوی داهاتووی نەتەوەكانی لەسەر بینا نراوە. ئەو نەتەوەی بێ ئاگایە لەم راستییە، داهاتوویەكی نادیار و خامۆش چاوەڕوانی دەكات.

* دەكرێت سروشتی كۆمەڵگەی كوردی لە رێگەی پەروەردەكردنی نەوە بە نەوە بگۆڕێت بۆ كۆمەڵگەی مۆدێرن؟
– بەڵێ دەكرێت، بە مەرجێك سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵات ئامانجیان گۆڕینی سروشتی كۆمەڵگەی كوردەواری بێت، كار بكەن بۆ وەدیهێنانی كۆمەڵگەیەك مافەكانی مرۆی تێدا بەدی بهێنرێت و یەكسانی و ئاسایش بۆ تەواوی توێژ و چینەكانی كۆمەڵگە دابین كرابێت. لێرەدا پرسیارێك ڕووبەڕوومان دەبێتەوە، ئەویش ئەوەیە ئایا بەرژەوەندیی دەستەڵات و هێزە سیاسییەكان لە پێكەوەنانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی هۆشیارە؟ نەخێر! چونكە بوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی و هۆشیار بوار بە مانەوەی دەستەڵاتێ نادات لەسەر بنەمای چەوساندنەوەی كۆمەڵانی خەڵك و گەندەڵی و سڕینەوەی كەسایەتیی تاكی كورد دروست بووبێت.

* چۆن دەتوانرێ سوود لە پەروەردە وەربگیرێت بۆ راستكردنەوەی نەریتە چەوتەكانی كۆمەڵگە؟
– پرۆسەی پەروەردە كە دەكرێت لە باخچەی منداڵانەوە تا كۆتای قۆناغی ئامادەیی هەژمار بكرێت، دەتوانێت هاوشان لەگەڵ خێزان ڕۆڵێكی گرنگی لە پتەوكردن و بەهێزكردنی كەسایەتیی منداڵدا هەبێت، لە هەمان كاتدا یاریدەدەر بێت لە بەرچاوڕوونی منداڵ و شارەزابوونیان لە هەلومەرجی ژینگە و پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگە. خودی منداڵ وەك تاكێكی سەربەخۆ و هوشیار دەتوانێت نەرێتەكانی كۆمەڵگە لە بێژنگ بدات و ئەو نەریتە نابووتانەی كەسایەتیی ئەو وەك تاكێكی ئازاد پووچ دەكەنەوە، وەلای بنێت. سیستەمێكی پەروەردەی دیموكراسی بیر و بۆچوون بەسەر منداڵاندا ناسەپێنێت، بەڵكو ئازادیی هەڵبژاردنیان پێ دەبەخشێت. لە هەمان كاتدا منداڵ وا ئامادە دەكات بەرژەوەندییەكانی خۆی بناسێت و هەوڵی وەدەستهێنانیان بدات.

* چۆن كۆمەڵگە ئاراستە بكرێ بەرەو دیموكراسیی و ئازادی و مافی مرۆڤ، ئایا ئەم كارە لە رێگەی پەروەردەوە دەكرێت؟
– ئەم كارە ئەركی تەواوی كۆمەڵگەیە. لێرەدا دەگەڕێمەوە بۆ سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵات. ئەگەر لە وڵاتێكدا سیستەمی ئابووری ـ سیاسی و كۆمەڵایەتی لەسەر بنەما دیموكراسی و ئازادییەكان دامەزرابێت، ئەم ئەركە لەسەر ڕۆشنایی ئەو سیستەمە لە هەموو دەزگە و پرۆسەكانی پەروەردە جێگەی دەبێتەوە و دەبێتە دیاردەیەكی بەڵگەنەویست. پلانی ورد و تۆكمەی بۆ دادەنرێت و میكانیزمی جێبەجێكردنی بۆ دابین دەكرێت. لە هەمان كاتدا پاش ماوەیەك هەڵدەسەنگێنرێت. دەمەوێ ئەوەش بڵێم پرسی دیموكراسی دەبێت لە هەموو بوارەكاندا هەموار كرابێت، ئەگینا بوونی دیموكراسی لە بوارێكدا و نەبوونی لە بوارەكانی تردا گەمەیەكی بێ مانایە. نموونەیەكی بچووك لەم بوارەدا، لە قوتابخانە لێدانی منداڵ قەدەغە كراوە، بەڵام لە ناو خێزان و تەواوی كۆمەڵگە ڕێگە پێدراوە و وەك مەرجێك بۆ پەروەردەی ڕاست هەژمارد دەكرێت. پەروەردە دەتوانێ كۆڵەگەیەكی گرنگی ئەو پرۆسەیە بێت. بەڵام تەنیا بە پەروەردە ئەو كۆمەڵگەیە بەرەو دیموكراسی و ئازادی و مافی مرۆڤ ئاراستە ناكات. دەبێت بنەماكانی دیموكراسی لە هەموو جومگەكانی بەڕێوەبردنی وڵات بوونی هەبێت.

*دەزگە دەوڵەتییەكان رۆڵیان چییە لە بەرامبەر پەروەردەكردندا؟ پێی هەڵنەستاون؟
– زیاتر باس لە پرۆسەی خوێندن و پەروەردە كرا. بەڵام هەموو دەزگە كۆمەڵایەتییەكان هاوشان دەتوانن ڕۆڵی گرنگیان لە بواری پەروەردەدا هەبێت. خێزان یەكەمین دامەزراوی كۆمەڵایەتییە كە هەنگاوی یەكەمی ئەم پرۆسەیەیە. بەڵام خێزان بە تەنیا ناتوانێ ئەم كارە بە دروستی ئەنجام بدات ئەگەر دەزگەكانی تر یاریدەدەری نەبن. هەروەك لە پرسیاری یەكەمدا باسم لەوە كرد چۆن دەكرێت دایك و باوكێكی وەئاگا و هۆشیار پەروەردە بكرێت و چۆن دەزگە تەندروستییەكان دەتوانن ڕۆڵ لەو پرسەدا ببینن، هەروا دەزگە ڕۆشنبیری و چاپەمەنییەكان بەهەمان شێوە لە ڕێگەی چاپەمەنی و ڕۆژنامە و گۆڤارەوە دەتوانن پشتگیریی ئەو پرۆسەیە بن و بە ئاراستەیەكی دروستدا بیبەن. ئەمە جگە لە بواری میدیا بینراوەكان. هەروا بوونی یاسا و پاراستنی مافی منداڵ و دایك و باوك زۆر گرنگن. پاشان ڕۆڵی دامودەزگەكانی پەروەردە دێتە پێشەوە. پاش ئەوەی منداڵ دەچێتە ناو ئەو قۆناغەی تەمەنییەوە، هەموو كۆڵەكەكانی بواری پەروەردە: سیستەمی قوتابخانە و یاسای قوتابخانەكان، بەرنامە و میتۆدی خوێندن، مامۆستا، ژینگەی قوتابخانە، هاوكاری قوتابخانە و خێزان و كۆمەڵگە، هەموو ئەمانە دەتوانن ڕۆڵی سەرەكی ببین لە بواری پەروەردەدا. بە داخەوە دەڵێم لە كوردستانی ئێمەدا هیچ جۆرە سیستەمێكمان نییە كە بە پتەوی و لەسەر بنچینەی مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی دامەزرابێت، بۆیە هەڕەمەكییەكی زۆر سەیر وەدی دەكرێت و گرفتە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوورییەكان وەك تەونی جاڵجاڵۆكە لێك ئاڵاون و كەس سەری لێ دەرناچێت. بۆیە زۆر جار دەڵێن ئاشی بێ ئاو خودا بەڕێوەی دەبات.

ڕێواس ئەحمەد بانیخێڵانی
ساڵی 1957 لە باشووری كوردستان لەدایك بووە.
چوار ساڵ پێشمەرگە و لەناوەندی راگەیاندنی حزبی شیوعی عێراق كاری كردووە.
لە ساڵی 1989ەوە تا ئێستە لە سوید دەژی.
ماستەر لە ئەدەبی ڕووسی لە مۆسكۆ
ماستەر لە ئەدەبی منداڵان لە زانكۆی ستۆكهۆڵم
چوار رۆمانی بەناوەكانی (ژن، پتەوی لێكترازان، گوڵچیای رۆحەكان، لە ئامێزم بگرە و ئاوێنەی ژنێك) نووسیوە.
كتێبێكی بەناونیشانی بەرەو كۆمەڵگەیەكی بێ‌ توندوتیژی و چل كتێبی تری بۆ منداڵان نووسیوە.

سەرچاوە: وشە/ رێبین محەمەد

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
Parwarday Maxmur