مەترسییەکانی سەر زمانی کوردی لە بازاڕەوە بۆ پەروەردە

لە سەرەتای ئازادیی عێراق و كرانەوەی بازاڕی كوردستان بەڕووی وەبەرهێنە بیانی و عێراقییەكاندا، رەخنەی زۆر لە مامەڵەی كاربەدەستانی ئیداریی هەرێم گیراوە بەوەی هیچ پلانێكیان بۆ پاراستنی سیما و رواڵەتی شەقام و بازاڕی كوردستان پێ نییە، وێڕای زیادبوونی قوتابخانە ئەهلییەكان و خوێندن بە زمانی بیانی. ئایا هیچ پلانێك بۆ پاراستنی زمانی كوردی لەلایەن حكوومەتەوە هەیە و گەرەنتی ئەوە هەیە لە داهاتوودا زمانی كوردی زمانی نووسینی كەمینەیەكی كورد بێت لە هەرێمی كوردستاندا؟ سەرباری هەموو ئەو رەخنانەیش هەوڵێكی ئەوتۆ بۆ رەواندنەوەی ئەو مەترسییانە نەبووە و تا ئێستەیش بازاڕ و شوێنە گشتییەكان بە تابلۆی عەرەبی و بیانی داپۆشراون. مامۆستایەكی زانكۆیش پێی وایە هەر هەوڵێكی فارس و تورك و ئەوروپییەكان دەیدەن، تەنیا دەچێتە خانەی قازانجی ئابوورییەوە، بەڵام عەرەب بەهۆی دەستووری عێراقی و هاوسنووری لەگەڵ كوردستان، هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و داگیركردنی خاكی كوردستان.

سەلام ناوخۆش، پڕۆفیسۆری یاریدەدەر لە كۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتی زانكۆی سەڵاحەدین، لە لێدوانێكدا بۆ “وشە” رای دەگەیەنێت: “بازاڕی ئازاد لای حكوومەتی كوردی زۆر بە هەڵە بەكار دەبرێت. ناوی ئەو كۆمپانیا و مۆڵانە بە ناوە ناكوردییەكان، دەرگە كردنەوەیە لەسەر داگیركارییەكی نوێ بە پاڵپشتی حكوومەتی كوردی لە رێگەی ئابوورییەوە. لە هەموو وڵاتێك پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی لە مەرجە سەرەكییەكانە، مەخابن دەسەڵاتدارانی كورد بە عەقڵێكی تر شرۆڤەی رەوشەكە دەكەن و تەنیا لایەنی ئابووری و قازانج لێك دەدەنەوە”.

زیاتر روونی دەكاتەوە: “پێویستە مۆڵ و كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان لە كوردستاندا زۆر بن، بەڵام دەبێ مامەڵەكردنیان بە زمانی كوردی بێت و تەنیا بەرژەوەندی ئابووری رەچاو نەكرێ، هەڵەیەكی گەورەیە ئاسایشی نەتەوەیی بكەین بە قوربانی قازانجی ئابووری. ئەو مۆتێل و هوتێلانەی بە زمانی عەرەبی ناو نراون، داگیركردنێكی زمانەوانییە، كورد ترسی لەو عەرەبانە هەیە، چونكە ئەوان لەگەڵ كورد هاوسنوورن و مافی ئەوەیان هەیە بە پێی دەستووری عێراقی خانوو و مۆل و هوتێل لە كوردستان بكڕن، كەواتە ناوی عەرەبی ئەو شوێنانە هەڵگری دوو واتای كۆنۆتێشن و دینۆتێشنە، هەرچی مۆڵی توركی و فارسی و ئینگلیزییە، تەنیا مۆڵی بازرگانین، هەر لە رووی ئابوورییەوە كوردستان داگیر دەكەن، ناتوانن لە ئایندەدا خاكی كورد داگیر بكەن، بەڵام عەرەب دەتوانن جگە لە پرسی ئابووری، خاكی كوردیش دووبارە داگیر بكەنەوە”.
موحسین عەلی، ماستەری لە زمانی كوردی هەیە و لەو لێدوانەدا بۆ “وشە” پێی وایە:‌ “وەك ئەوە وایە لە وڵاتێكی تر بژیت نەك كوردستان، دیاردەی بە ئینگلیزی كردن دوای بە عەرەبی كردن سەری هەڵداوە، ئەمەیش لە گشت بوارەكانی ژیان رەنگی داوەتەوە، بەتایبەتی لە مۆڵەكان هەر بەدەگمەن وشەی كوردیمان دەست دەكەوێت، بگرە لە جلوبەرگ، خواردنگە، هەتا بۆ داشكاندنیش بە كوردی نانووسرێت، بۆ چارەسەری ئەم دیاردەیە پێویستە وەزارەتی رۆشنبیری هەوڵی خۆی بدات لەم بوارەدا بە ڕاوێژ لەگەڵ چەند پسپۆڕێكی زمان، لە هەنگاوی یەكەمدا بتوانن زمانی كوردی شانبەشانی زمانەكەی تر بنووسرێت، هەروەها لەم بوارەدا رێنمایی بۆ فرۆشگەكان دەربكات كە دەبێ رێكلام بە زمانی كوردی بنووسرێت و لە ژێرەوە بە زمانی دووەم بنووسرێت، راستە ئێمە دەزانین هەندێ‌ كۆمپانیای جلوبەرگ و خواردنگە هەن جیهانین، بەڵام دەكرێ لەپاڵ ئەمانەیشدا زمانی كوردی فەرامۆش نەكرێت”.

ئازاد عەزیز، مامۆستای زانكۆی سەڵاحەدین ئاكادیمیای كوردی بێبەری ناكات لەو بێ پلانییە و تایبەت بە “وشە” دەڵێ: “بێگومان چارەسەری ئەم پرسە بەشێكی پەیوەستە بە بوونی سیاسەتی زمان یان پلانی زمان لەلایەن حكوومەتی هەریمی كوردستانەوە، جێگەی داخە تا ئێستە بیریان لە داڕشتن و دانانی نەكردووەتەوە، رەنگە بەشێكی كەمتەرخەمییەكەی بكەوێتە سەر شانی ئەكادیمیای كوردی”.

“پێویستە لە چەند لایەكەوە كار بۆ چارەسەری ئەم بابەتە بكرێت، واتە تەنیا بە لایەنێك ناكرێت، بەڵكو دەبێ لەلایەك حكوومەتی هەریمی كوردستان لە رێگەی ئەكادیمیای كوردی بە هەماهەنگی هەردوو وەزارەتی ناوخۆ و وەزارەتی رۆشنبیری، لێژنەیەكی تایبەتمەند بەم پرسە دابمەزرێنن بۆ پێداچوونەوە بە سەرجەم ئەو تابلۆیانەی ئێستە هەڵواسراون و بۆ ئەوانەی لەمەودوایش مۆڵەت وەردەگرن، بەهەمان شێوە بە فلتەرێكدا تێپەڕ ببن، ئینجا رێگەی هەڵواسینیان پێ بدرێت و دەبێ ئەم پرسە بە یاسا رێك بخرێت و یاسای پاراستنی زمانی كوردی لە ئەنجوومەنی نیشتمانی كوردستان دەربكرێت و سزای توند دابنرێ بۆ سەرپێچیكار، چونكە ئەم بابەتە پەیوەستە بە كولتوور و ناكرێ چاوپۆشی لێ بكرێت، لەبەرئەوەی زمان بە یەكێك لە بنەما سەرەكییەكانی ناسنامەی هەر گەلێك دادەنرێت، ناكرێ نەپارێزرێ و بشێوێنرێت”. ئازاد عەزیز وای گوت.
هاوشانی ئەو پرسە، مۆڵەتدان بە خوێندنگەی ئەهلی لە هەرێمی كوردستان، یەكێكی ترە لەو بابەتانەی رەخنەی زۆری لەلایەن كەسانی ئاكادیمییەوە لێ گیراوە بەوەی زمانی كوردی تیایاندا زمانی سەرەكی نییە، بەڵام ئایا هیچ پلانێك هەیە بۆ پاراستنی زمانی كوردی لە كەرتی پەروەردە و خوێندن لە هەرێمی كوردستاندا و گەرەنتی ئەوە هەیە لە داهاتوودا نووسین بە زمانی كوردی لەو هەرێمەدا نەبێت بە زمانی نووسینی كەمینەیەكی كورد؟

سەلام ناوخۆش لە چەند رەهەندێكەوە رەخنە لە قوتابخانە ئەهلییەكانی كوردستان دەگرێت و رای دەگەیەنێت: “لە دوای راپەڕین، بە تایبەتی دوای پرۆسەی ئازادیی عێراق لە 2003ەوە دیاردەیەكی مەترسیدار و چینایەتی ئامێز دروست بوو، ئەویش دیاردەی خوێندنی ئەهلی بوو، خوێندنی ئەهلی خوێندێكی چینایەتی و گەندەڵكارانەیە بۆ ئایندە. بۆچی “چینایەتی” و “گەندەڵكاری ئایندەیی”؟ لەبەرئەوەی تەنیا مناڵی بەرپرس و دەوڵەمەند و خواپێداو دەتوانن لە قوتابخانەی ئەهلی بخوێنن، چونكە هەر خوێندن لەو قوتابخانانە بە پارە نییە، بەڵكو هەموو پێداویستییەكانی تریش بە پارەیە و ئەوەیش لە توانای هەژاردا نییە”.

دووپاتی دەكاتەوە: “لە پێش راپەڕین دیاردەی چینایەتی زەق لە كۆمەڵگەی كوردی دەگمەن بوو، كەچی لە دوای راپەڕین و ئازادیی عێراق، دەوڵەمەند و پارەداری قەبە زۆر دروست بوون و جیا لەمانەیش سیاسەت تێكەڵ بە پارە بوو. بەڵام ئەو كوڕ و كچەی بە پارەی دزراوی میللەت دەخوێنن، دەبن بە شەهادەدارێكی گەندەڵ و بە زەبری زانینی كۆمپیوتەر و ئینگلیزی و ئەڵمانی و فڕەنسی، شوێنی منداڵی هەژار و پێشمەرگە داگیر دەكەن، چونكە ئەوان دەرچووی مەكتەبی گشتی –حوكمین. قوتابخانەی ئەهلی داگیركارییەكی مەعریفییە، چونكە لە سەر مەعریفەی دروست دانەمەزراوە، بەڵكو لەسەر بنەمای پارە دامەزراوە! لەلایەكی تر لەو قوتابخانە ئەهلییانە كوردایەتی و خوێندن بە زمانی دایك تەواو فەرامۆش كراوە” .

ناوخۆش رەخنە لە پەرلەمان و حكوومەت دەگرێت بۆ بڕیاردان لەسەر خوێندنی بابەتە زانستییەكان بە زمانی ئینگلیزی و وەك هێمای پێ دەكات: “بە بیانووی ئەوەی زۆربەی وشە و زاراوەكانی زانستەكانی كیمیا، فیزیا، بایۆلۆژی بە ئینگلیزییە، پەرلەمانی كوردی و پەروەردەی كوردی خەریكە بڕیاری ئەوە بدەن زمانی كوردی لەو زانستانە داببڕن، لە ی سەدەی بیستەم كتێبی كوردی هەبوو بە ناوی تەبیعیەتی ئەشیا بۆ بە كوردیكردنی زاراوە زانستییەكان و دكتۆر جەمال نەبەز لە شەستەكان زاراوەكانی فیزیای بە كوردی بڵاو كردەوە. لە ساڵی 2002 یەكەم فەرهەنگی ئینگلیزی –كوردیم چاپ و بڵاو كردەوە، هەتا 2010 دەیان فەرهەنگی دی دروست بوون، ئەگەر شەهادەداری كورد تەمبەڵ نەبێ، دەتوانێ هەموو زاراوەكان بكاتە كوردی جا ئەگەر بە ئینگلیزیش بخوێنێت گرنگ نییە، ئەوەی گرنگە ئەو وشانە بە كوردی و تێگەیشتنی كوردی بزانێت”.

موحسین عەلی پێی وایە خوێندنی زانستی بە زمانی عەرەبی و ئینگلیزی لە زانكۆكانی كوردستان پاڵنەرە بۆ ئەوەی دایك و باوك مەیلیان بەرەو قوتابخانە ئەهلییەكان و خوێندنی منداڵەكانیان بە زمانی ئینگلیزی بڕوات. روونی دەكاتەوە: “ئەم قوتابخانانە بە پلەی یەكەم گرنگی بە زمانی ئینگلیزی دەدەن، دیاردەكە گەشەی سەندووە بۆ قوتابخانە حكوومییەكانیش، لە خوێندنی ساڵی 2015-2016 چەندین قوتابخانەی ئینگلیزی دەكرێتەوە كە مادە زانستییەكان بەم زمانە دەخوێنرێت، ئەگەر سەرژمێرییەك بكەین، زۆربەی دایك و باوكەكان ئارەزوو دەكەن منداڵەكانیان بە زمانی ئینگلیزی بخوێنن، چونكە زمانێكی جیهانییە، نابێ نكۆڵی لەوە بكەین كە كێشەی گەورەی زمانی كوردی ئەوەیە بەردەوام نابێ تا زانكۆ واتە وانە زانستییەكان لە زانكۆ بە زمانی ئینگلیزی یان عەرەبی دەخوێنرێت، بۆیە چارەسەری بنەڕەتی ئەوەیە لە زانكۆش بابەتە زانستییەكان بە زمانی كوردی بخوێنرێت”.

ئازاد عەزیز زمانی دایك بە گرنگترین زمان دەزانێ بۆ خوێندن و دووپاتی دەكاتەوە: “بایەخی زمانی دایك بۆ پەروەردە و فێركردن دەمێكە لای توێژەرانی بواری زمانناسی سەلمێنراوە، زۆر دەمێكە دوژمنانی كوردیش لە گرنگی و بایەخی خوێندن بە زمانی دایك تێگەیشتوون، بۆیە هەمیشە هەوڵیان داوە لە رێگەی قەدەغەكردنەوە، خوێندن بە زمانی دایك زمانی كوردی بەرەو توانەوە و لاوازی ببەن، بۆیە ئێستە كە دەرفەتێك هاتووەتە پێشەوە لە هەرێمی كوردستان و خاوەنی حكوومەتێكی خۆماڵین، دەبێ هەموو تواناكان بخرێنە گەڕ بۆ خزمەتی زمانی كوردی لە رێگەی ناوەندەكانی خوێندن، بەجۆرێك كە زمانی كوردی بكرێتە زمانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی زانستی، ئەمەیش بێگومان هەنگاو بەهەنگاو دەكرێ زەمینەی بۆ برەخسێنرێت، بە تایبەتی لە رێگەی دامەزراندنی دامەزراوەی جۆراوجۆری فەرهەنگی تایبەت بە زمانی كوردی، بۆ نموونە دامەزراندنی دەزگەیەكی تایبەت بە وەرگێڕان تا بتوانرێ كتێبی زانستیی جۆراوجۆر وەربگێردرێنە سەر زمانی كوردی تا قوتابی كورد سوودیان لێ وەربگرێت”.

وشە/ هەولێر- هێمن خەلیل

نووسراوه‌ له‌لایه‌ن
Parwarday Maxmur